نابرابری اجتماعی؛ دیواری بلند در برابر توسعه محله ای

ناصر پوررضا کریم سرا؛ دکترای جامعه شناسی اقتصادی و توسعه. عضو پیوسته گروه توسعه محلی در خاورمیانه

محله فقط چند خیابان و خانه نیست. محله همان جایی است که کودکی‌هایمان شکل گرفته، روابط همسایگی جان گرفته و روزمرگی‌هایمان معنا یافته است. محله‌ها کوچک‌ترین واحدهای اجتماعی در شهر هستند، اما در واقعیت، بزرگ‌ترین آینه‌ای‌اند که تصویر جامعه را به ما نشان می‌دهند. اگر جامعه عادلانه و برابر باشد، محله‌ها سرشار از همبستگی و امید می‌شوند؛ اما وقتی نابرابری سر برمی‌آورد، محله‌ها اولین قربانی آن خواهند بود.

نابرابری اجتماعی یکی از مهم‌ترین چالش‌های جوامع امروز است که تأثیرات عمیقی بر ساختارهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی دارد. وقتی از نابرابری حرف می‌زنیم، ذهن خیلی‌ها تنها به اختلاف درآمد و ثروت می‌رود. اما نابرابری اجتماعی معنای عمیق‌تری دارد؛ یعنی تقسیم ناعادلانه فرصت‌ها، منابع و امکانات. این نابرابری می‌تواند در آموزش، بهداشت، مسکن، شغل یا حتی در حق شنیده شدن صدای مردم دیده شود. و درست همین‌جاست که شکاف‌های اجتماعی، دیوارهایی بلند میان محله‌ها می‌سازند.

محله‌ها، به عنوان کوچک‌ترین واحدهای اجتماعی در شهرها، بیش از هر جای دیگری این شکاف‌ها را احساس می‌کنند و توسعه آن‌ها به شدت تحت تأثیر نابرابری اجتماعی قرار می‌گیرد.

نابرابری اجتماعی می‌تواند روند توسعه محله‌ها را به طرق مختلفی تحت تأثیر قرار دهد. از جمله مهم‌ترین این تأثیرات می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

کاهش سرمایه اجتماعی: جامعه‌شناسان «سرمایه اجتماعی» را کلید زندگی جمعی می‌دانند: اعتماد، همکاری و پیوندهایی که همسایه‌ها را به هم نزدیک می‌کند. در محله‌های برابر، این سرمایه فراوان است؛ همسایه‌ها به هم اعتماد دارند و دست یاری به سوی هم دراز می‌کنند. اما در محله‌های نابرابر، سرمایه اجتماعی فرو می‌ریزد. فاصله‌ها عمیق می‌شود و هر گروه در جزیره‌ای جدا زندگی می‌کند.

مطالعات اخیر نشان می‌دهند که نابرابری اجتماعی می‌تواند موجب کاهش سرمایه اجتماعی در محله‌ها شود. تحقیقی در سال 2023 نشان داد که نابرابری اجتماعی می‌تواند موجب کاهش سرمایه اجتماعی در محله‌ها شود. این مطالعه بر روی داده‌های شبکه اجتماعی در هلند نشان داد که تنوع اجتماعی و ارتباطات با افراد مرفه می‌تواند به تحرک اقتصادی گروه‌های کم‌درآمد کمک کند. این یافته‌ها نشان می‌دهند که تقویت سرمایه اجتماعی می‌تواند به کاهش نابرابری‌های اجتماعی کمک کند (Xu, 2023: 130).

دسترسی نابرابر به خدمات عمومی: شکاف میان محله‌ها اغلب در دسترسی به خدمات عمومی آشکار می‌شود. مدرسه خوب، درمانگاه مجهز یا خطوط حمل‌ونقل کارآمد در یک سوی شهر فراهم است؛ در سوی دیگر اما خانواده‌ها برای درمان ناچارند کیلومترها راه بروند، کودکان در کلاس‌های شلوغ درس می‌خوانند و رفت‌وآمد روزانه به کابوسی تمام‌عیار تبدیل می‌شود. این تفاوت‌ها، نه فقط کیفیت زندگی، که آینده نسل‌ها را هم تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.

مطالعه‌ای در سال 2025 در منطقه استکهلم نشان داد که نابرابری در دسترسی به خدمات عمومی می‌تواند تأثیرات منفی بر کیفیت زندگی ساکنان داشته باشد. این تحقیق با استفاده از داده‌های OpenStreetMap  و اطلاعات درآمدی، توزیع نابرابر خدمات عمومی را در مقیاس محله‌ای تحلیل کرد(Nature, 2025: 47)..

کاهش کیفیت زندگی: در محله‌های کم‌برخوردار، خیابان‌های پرچاله، نبود فضای سبز، خانه‌های فرسوده و امکانات فرهنگی اندک، تصویری از زندگی روزمره‌اند. چنین شرایطی حس کنار گذاشته شدن از جامعه را تشدید می‌کند. محرومیت فقط در سفره‌های کوچک یا حساب‌های بانکی خالی خلاصه نمی‌شود؛ بلکه در روان و سلامت مردم هم رسوخ می‌کند. افسردگی، ناامیدی و حتی خشونت، محصول مستقیم این نابرابری‌هاست.

کاهش احساس تعلق اجتماعی: بدترین پیامد نابرابری اجتماعی شاید همین باشد؛ از دست رفتن حس تعلق. وقتی محله بیش از آن‌که «خانه» باشد، به مکانی برای گذران اجباری زندگی تبدیل شود، مشارکت اجتماعی هم از میان می‌رود. نه کسی به شورای محله دل می‌بندد، نه کسی برای بهبود شرایط قدمی برمی‌دارد. محله‌ای که می‌توانست مرکز شور جمعی باشد، خاموش و بی‌روح می‌شود.

برای کاهش اثرات منفی نابرابری اجتماعی و تقویت توسعه محله‌ای، می‌توان راهکارهای زیر را پیشنهاد داد:

• افزایش دسترسی به خدمات عمومی: دولت‌ها و نهادهای مسئول باید با سیاست‌گذاری‌های هدفمند، دسترسی عادلانه به آموزش، بهداشت و خدمات رفاهی را در همه محله‌ها تضمین کنند.
• تقویت زیرساخت‌های شهری: بهبود زیرساخت‌ها در محله‌های محروم، از جمله حمل و نقل، فضای سبز و امکانات فرهنگی، می‌تواند کیفیت زندگی و حس تعلق اجتماعی را افزایش دهد.
• ترویج مشارکت اجتماعی: برنامه‌هایی که مردم را به مشارکت فعال در تصمیم‌گیری‌ها و فعالیت‌های محله‌ای تشویق می‌کنند، انسجام اجتماعی را تقویت کرده و توسعه محله را تسریع می‌کنند.
• آموزش و فرهنگ‌سازی: افزایش آگاهی عمومی نسبت به مسائل نابرابری اجتماعی و اهمیت توسعه محله‌ای می‌تواند گامی مهم در جهت تغییر نگرش‌ها باشد.

نابرابری و توسعه رابطه‌ای دوطرفه دارند؛ هرچه نابرابری بیشتر شود، توسعه کندتر پیش می‌رود و هرچه توسعه کند شود، نابرابری بیشتر ریشه می‌دواند. برای شکستن این چرخه، هیچ راهی جز قرار دادن «عدالت اجتماعی» در قلب سیاست‌گذاری‌ها وجود ندارد. در این نگاه از عدالت نه توزیع برابر ثروت، بلکه ایجاد بسترهای عادلانه برای رقابت و شکوفایی است؛ مثل آموزش عمومی باکیفیت، تضمین حقوق مالکیت، جلوگیری از تبعیض، و فراهم کردن زیرساخت‌های اساسی.

توسعه پایدار محله‌ها در این چارچوب یعنی «باز کردن درهای فرصت» برای همه، نه یکسان کردن نتیجه برای همه. محله‌ها، اولین خانه‌های ما و کوچک‌ترین سلول‌های شهر هستند. اگر محله‌ها جان بگیرند، شهرها هم شکوفا می‌شوند. و اگر عدالت در محله‌ها برقرار باشد، جامعه‌ای سالم‌تر، امیدوارتر و پایدارتر خواهیم داشت.

1. Nature. (2025). Inequality in access to urban amenities. Nature Sustainability, 8(1), 45–53. https://doi.org/10.1038/s42949-025-00248-2
2. Xu, X. (2023). The (negative) effects of inequality on social capital. Journal of Economic Sociology, 52(2), 123–145. https://doi.org/10.1111/joes.12558