توسعه پیمان ابراهیم

دکتر سید حسین موسوی؛ رئیس مرکز پژوهشهای علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه

اعلام پیوستن قزاقستان به پیمان ابراهیم به عنوان کشوری در آسیای مرکزی که از آن به عادی سازی روابط با اسرائیل تعبیر شد، به گونه ای با واکنش محافل سیاسی و خبری کشورمان روبروشد ،که گویا موضوع جدیدی نیست و قزاقستان بیش از ده سال است که با اسرائیل روابط دیپلماتیک دارد و میزان تبادل تجاری دو کشور نیز به بیش از 442 میلیون دلار، حجم قابل توجهی محسوب می شود .

در عین حال تا کنون این تصور وجود داشت که پیمان ابراهیم اساسا برای آشتی عموزاده های قوم سامی یعنی عرب و یهودیان است و کشورهای غیر عرب شامل چنین پیمانی نمی شوند . به همین دلیل برخی این اقدام ترامپ را به سخره گرفتند و برخی نیز آن را نمادین تلقی کردند. اما به نظر می رسد این پیمان که مفاد چندان روشنی هم ندارد، ابعادی فراتر از عادی سازی روابط جهان عرب با اسرائیل یافته و کشورهای غیر عرب را نیز شامل شده است. برای پاسخ به چنین تناقصی شاید نیاز باشد که اهداف دیگری را برای پیمان ابراهیم درنظر گرفت و لذا برای روشن شدن موضوع خوبست که اشاره شود که چارچوب همکاری C5+1)  (که در سال 2015 شکل گرفت، هدف دیگر گفتگوی جمعی میان 5 کشور آسیای مرکزی یعنی قزاقستان ، تاجیکستان ، ترکمنستان ، قرقیزستان و ازبکستان با ایالات متحده آمریکا بود که بر حوزه های کلیدی اقتصاد ، انرژی ، محیط زیست و امنیت تمرکز داشت. این اجلاس که تا کنون سالانه در سطح وزرای  خارجه صورت می گرفت ولی در سال 2025 در سطحی بالاتر با حضور روسای جمهور این کشورها در کاخ سفید برگزار شد . ترامپ در این دیدار بود که اعلام کرد قزاقستان رسما پذیرفته است تا به  پیمان ابراهیم بپیوندد.

توقایف رئیس جمهور  قزاقستان پیرامون  اجلاس پنج کشور  آسیایی آمریکا (C5+1 (  می گوید ایالات متحده با بیش از یکصد میلیارد دلار بزرگترین سرمایه گذار در قزاقستان است که  به عنوان موتور  محرک دائمی برای اقتصاد ما عمل می کند. ما از این طریق تقریبا 25 درصد تقاضای داخلی اورانیوم آمریکا را تامین می کنیم و بیش از 600 شرکت آمریکایی در حوزه های گوناگون از جمله نفت و  گاز ، راه آهن و فناوری های  نوین  مشغول به  کار هستند.

او می افزاید آسیای مرکزی یک بازار بزرگ و منبع منابع مورد نیاز است  و ما نمی خواهیم چین یا روسیه این حوزه را انحصاری کنند. پوتین گفته است هر گونه تلاش برای تقسیم اوراسیا به بلوک ها بیش از اینکه مسیری برای همکاری باشد رفتن به سوی رویارویی خواهد بود. در عین حال گفته می شود موضوع اصلی نشست C5+1  گفتگو درباره  مساله افغانستان ، منابع طبیعی به ویژه فلزات کمیاب خاکی و مهار روسیه و چین به ویژه در طرح راه کمربند و جاده خواهد بود. که یکی از اهداف مهم آن پیوستن قزاقستان به پیمان ابراهیم برای اقدامات مهار کننده ترامپ در قطع کریدورهای مورد توجه چین و روسیه و نیز توسعه پیمان ابراهیم با ایجاد کریدورهای جدید است . البته شایان ذکر است آسیای مرکزی در زنجیره تامین جهانی و رقابت برای فلزات کمیاب خاکی برای قدرت های جهانی نقش کلیدی و حیاتی دارد . افزون بر این امر آمریکا تمایلی ندارد که آسیای مرکزی تحت کنترل کامل روسیه و چین باشد  به ویژه آنکه این 5 کشور که قلب آسیا قرار دارند محصور به خشکی هستند و اجبارا برای تجارت به چین و روسیه وابسته هستند . درحال حاضر کریدور شمالی تجارت جهانی از چین به قزاقستان و روسیه در گردش است ولی کریدور دیگری به نام "کریدور میانی" با کمک شرکت های آمریکایی در قزاقستان دردست انجام است . این کریدور در صورت بهره برداری قزاقستان تا حدود زیادی وابستگی آن دو کشور به روسیه و چین را کاهش خواهد یافت.

کریدور میانی قزاقستان را از طریق دریای خزر به آذربایجان ، گرجستان ، ترکیه و اروپا متصل می کند، و این کریدور با جذب 200 میلیارد دلار سرمایه ظرفیت عبور بار را تا  2030 به بیست میلیون تن افزایش می دهد همگام سازی این دو کریدور و  ادغام آن ها عمدتا در دستور کار اجلاس اخیر بوده تا با ایجاد یک شبکه واحد فرا قاره ای فرصت جدیدی برای تنفس 5 کشور آسیای مرکزی فراهم گردد. از نظر آمریکا کشورها می توانند با متنوع سازی تجارت و توسعه مسیرهایی مانند کریدور میانی دو کشور روسیه و چین را درتنگنا قرار دهند و بدین ترتیب کریدور قفقاز جنوبی در جنوب روسیه و احتمال کریدور میانی درشرق و نیز جنگ اوکراین در غرب، روسیه را در مرزهایش محصور خواهد کرد.

1- Middle Corridor

دونالد ترامپ در 8 آگوست 2025 با نهایی کردن توافق صلح میان آذربایجان و ارمنستان ، حق مدیریت و نظارت بر کریدور زنگزور را تحت عنوان جاده بین المللی صلح و رفاه ترامپ به مدت  99 سال به دست آورد و بنابراین با ایجاد یک کنسرسیوم از شرکت های بزرگ،  اقدامات لازم برای ساخت خطوط ریلی ، جاده ای ، لوله های نفت و احتمالا خطوط فیبر نوری و برق ، فعالیت های خود را آغاز خواهند کرد ، در توافق اخیر با قزاقستان نیز چنین فرایندی را برای سرعت بخشی به توسعه کریدور میانی و اتصال آن به کریدور زنگزور به جریان انداخت .

پیامد این اقدامات ، قرارگرفتن چین ، روسیه در تنگنای ژئواکونومیک است و طرح یک جاده یک کمربند چین را تا حدود زیادی با چالشهای بزرگ روبرو می کند ، به ویژه آنکه این کشورها ماموریت یافته اند که به امور افغانستان نیز توجه کرده و در ثبات افغانستان نقش مهم تری ایفا کنند . آمریکاییها در ماههای اخیر تلاش کردند با طرح موضوع بازگشت به پایگاه بگرام در افغانستان اهمیت این کشور را یادآور شوند، اما با توجه به واکنش شدید طالبان و بی اعتمادی آنان به آمریکاییها مساله منتفی شد. شاید بخش دیگری از این عملیات محاصره چین و روسیه در جنوب افغانستان و احتمالا پاکستان برای تکمیل یک حصار باشد. بدیهی است پیامد این اقدامات راهبردی آمریکا به سود جمهوری اسلامی ایران نیز نخواهد بود و به گونه ای تلاش در جهت انزوای بیشتر کشورمان می باشد.

زیرا مسیرهای تجاری خشکی  پایه با سرعت در اطراف کشور مان  درحال ایجاد است به طوری که موقعیت ژئوپلتیک ایران را به خطر می اندازد.

به نظر می رسد پیوستن قزاقستان به پیمان ابراهیم را اکنون دیگر نباید یک اقدام نمادین تلقی کرد، به ویژه آنکه کاندیدای اجرای پایانه این کریدورها برای اروپا ترکیه و اسرائیل هستند . شاید با توجه به رقابت جدی میان ترکیه و اسرائیل برای بارگذاری پایانی این عملیات در قاره آسیا اروپا قطعات دیگری از این پازل احتمالا در عراق و سوریه است که هنوز تکمیل نشده است. سفر احمد الشراع به واشنگتن نیز بخشی از فرایندی است که سوریه به پیمان ابراهیم را سرعت می بخشد.

با این حال با آنکه کریدورهای قفقاز جنوبی برای رسیدن به اروپا درحال حاضر به ترکیه ختم می شود، اما به نظر نمی رسد کاندیدای نهایی قطب ترانزیت آسیا به اروپا ترکیه باشد. چنین شبکه ای شاید درچارچوب پیمان ابراهیم برای اسرائیل طراحی شده باشد.

از سوی دیگر آنچه  تحت عنوان کریدور هند به اروپا تحت عنوان گذر گاه  (IMEEC  ) ای ام ایی ایی جی در نشست  کشورهای عضو G-20 با نظارت آمریکا مطرح شد که از طریق امارات متحده ، عربستان و احتمالا اردن به اسرائیل به عنوان پایانه آسیایی – اروپایی ختم می شود ، احتمالا این امر نیز در چارچوب پیمان ابراهیم خواهد بود که البته هنوز اجرای کامل آن مشروط به تحقق شرط عربستان مبنی بر ایجاد کشور فلسطینی است و بنابراین ریاض همچنان  تاکید دارد که بدون تشکیل یک کشور مستقل فلسطینی عادی سازی روابط این کشور با اسرائیل ذیل پیمان ابراهیم صورت نمی پذیرد.

با اینهمه ترامپ همچنان از جانب عربستان این وعده را می دهد که این کشور به زودی بر این فرایند خواهد پیوست.

اسموتریچ وزیر دارایی رژیم صهیونیستی اخیرا در یک نشست داخلی گفته بود اگر شرط عربستان عادی سازی  روابط اسرائیل در برابر یک کشور فلسطینی می باشد،  پاسخ ما این خواهد بود که ما متشکریم آن را نخواهیم پذیرفت  به شتر سواری خود در صحرا ادامه بدهید ما هم به ساخت یک قدرت فناوری عظیم ادامه می دهیم .

البته ساعاتی بعد او اظهارتش را نامناسب خواند و عذرخواهی کرد. در مجموع به نظر می رسد پیمان ابراهیم ، یک پیمان همه جانبه و گسترده با محوریت جغرافیایی سیاسی ، اقتصادی است که فراتر از آشتی عرب ها واسرائیل است و همچنانکه قطعات مختلف این پازل در کنار هم چیده می شود. در عین حال  پیمان ابراهیم قصد دارد ، اسرائیل  را نه از طریق توسعه سرزمینی بلکه از طریق  توسعه شبکه های اقتصادی و پیوستن کشورهای مختلف به چنین فرایندی بزرگتر کند. پیامد چنین سیاستی  ایجاد ساختار نوینی در شرق ، مرکز و غرب آسیا که بازیهای استراتژیک چین و روسیه را برهم زده و مهار خواهد کرد.

لازم به توضیح است که چنین طرح بزرگی با هدف ایجاد کریدورهای جدید و قطع و مهار کریدورهای مورد نظر چین و روسیه با چالش های مهمی نیز روبروست و بدیهی است چین و روسیه دست بسته نخواهند ماند و آینده نشان خواهد داد که آیا ترامپ قادر است قطعات این نقشه را تکمیل کند و یا شگفتی سازهای دیگری در منطقه رقم خواهد خورد.