نقش UNFCCCدر تحقق اهداف اقلیمی و گذار به انرژیهای پایدار: تحلیل جایگاه ایران در آستانه اجلاس COP30
دکتر اعظم گوهردوست، پژوهشگر مهمان گروه مطالعات تغییر اقلیم در خاورمیانه، پژوهشکده مطالعات پیشرفته خاورمیانه
مقدمه
تغییر اقلیم در دهههای اخیر از یک مسئله صرفاً زیستمحیطی فراتر رفته و به یکی از تهدیدهای ژئوپلیتیکی و اقتصادی مهم منطقه خاورمیانه تبدیل شده است. منطقهای که همزمان با افزایش دما، کاهش بارش، ناپایداری منابع آب و تشدید تنشهای اجتماعی–اقتصادی مواجه است. در چنین شرایطی، سیامین کنفرانس اعضاء (COP30) ذیل کنوانسیون چارچوب سازمان ملل متحد درباره تغییر اقلیم(UNFCCC) که در نوامبر ۲۰۲۵ در شهر بلم کشور برزیل برگزار میشود، نقش محوری در مسیر اجرای توافق پاریس، بازبینی تعهدات ملی کشورها (NDCs) و تعیین جهتگیری جهانی در گذار به انرژیهای پاک ایفا میکند.
چارچوب حکمرانی اقلیم در سازمان ملل و مسیر منتهی به COP30
نظام اقلیمی جهانی سازمان ملل در مسیر تحقق سه هدف کلیدی حرکت میکند: تسریع گذار از سوختهای فسیلی به انرژیهای تجدیدپذیر به منظور محدود کردن گرمایش جهانی به ۱.۵ درجه سانتیگراد، افزایش تأمین مالی اقلیمی از جمله اجرایی شدن صندوق خسارت و زیان (Loss and Damage Fund) و تقویت سازوکارهای پایش، گزارشدهی و راستیآزمایی (MRV) برای شفافیت و الزامآوری تعهدات ملی.نشست29 COP در دبی با توافق بر ضرورت کاهش یارانههای سوختهای فسیلی و تقویت بازارهای کربن به پایان رسید و اکنون30 COP قرار است این اجماعها را وارد مرحله عملیاتی کند.
تحلیل جایگاه ایران در روندهای اقلیمی UNFCCC
ایران به عنوان کشوری در کمربند خشک و نیمهخشک خاورمیانه، از نخستین قربانیان تغییر اقلیم محسوب میشود. افزایش دمای میانگین و بروز موجهای گرمایی شدید، کاهش بارشهای مؤثر و افت جریانهای سطحی، و تشدید وابستگی به سوختهای فسیلی سه محور اصلی تهدیدکننده کشور هستند.
با این حال، ایران ظرفیتهای مهمی برای ایفای نقشی راهبردی در حکمرانی اقلیم دارد. از جمله ظرفیت عظیم انرژیهای تجدیدپذیر با پتانسیل فنی بیش از ۳۰ هزار مگاوات انرژی خورشیدی، بیش از ۱۵ هزار مگاوات انرژی بادی و بیش از ۱۰۰ مگاوات انرژی زمینگرمایی در مناطق سبلان و سهند. سهم انرژیهای تجدیدپذیر در حال حاضر کمتر از یک درصد است، اما این شکاف میتواند با مشارکت فعال در سازوکارهای مالی سازمان ملل و بهرهگیری از فرصتهای بینالمللی در 30COPکاهش یابد.
موقعیت ژئوپلیتیکی ایران نیز امکان انتقال انرژی پاک به کشورهای منطقه از جمله عراق، عمان و پاکستان و صادرات هیدروژن سبز در دهه آینده را فراهم میکند. همچنین توسعه همکاریهای اقلیمی در چارچوب برنامههای UNEP و UNDP میتواند نقش ایران را در عرصه جهانی تقویت کند.
ایران همچنین میتواند از طریق ارتقای سامانههای هشدار زودهنگام، مدیریت هوشمند منابع آب، اجرای پروژههای احیای سرزمین در چارچوب UNCCD و توسعه کشاورزی مقاوم به اقلیم، در مسیر سازگاری اقلیمی پیشتاز باشد.
چالشهای کلیدی ایران شامل وابستگی ساختاری به درآمدهای فسیلی، ضعف در پایش و گزارشدهی منظم اقلیمی، نبود نهاد واحد هماهنگکننده سیاست اقلیمی، کمبود سرمایهگذاری در حوزه انرژی پاک و گسست میان سیاستگذاری اقلیمی و برنامهریزی توسعه است.
با این حال، فرصتهای استراتژیک برای ایران در مسیر COP30 شامل مشارکت در بازارهای نوظهور کربن منطقهای، توسعه دیپلماسی اقلیمی از طریق انجمن ایرانی سازمان ملل متحد، تشکیل کمیته ملی گذار انرژی با مشارکت پژوهشگاههای اقلیم و بهرهگیری از صندوقهای بینالمللی مانند Green Climate Fund و Adaptation Fund است. ایران همچنین میتواند نقش فعال در مباحث عدالت اقلیمی ایفا کند و از فرصتهای علمی و پژوهشی با IPCC، WMO و دانشگاههای برتر جهان بهرهمند شود.
پیشنهادهای سیاستی برای ایران
تدوین سند ملی گذار انرژی با هدف افزایش سهم انرژیهای تجدیدپذیر تا ۱۵ درصد، ایجاد مرکز ملی سازگاری اقلیمی با حمایت سازمان ملل، فعالسازی دیپلماسی اقلیمی در نشستهای منطقهای، استفاده از مکانیسمهای مالی بینالمللی برای توسعه نیروگاههای خورشیدی و بادی، ارتقای نظام MRV و ایجاد پایگاه داده ملی اقلیم و گنجاندن تغییر اقلیم در برنامهریزی شهری، آمایش سرزمین و سیاستهای انرژی از جمله اقدامات پیشنهادی هستند.
نتیجهگیری
جهان در آستانه تصمیمی تاریخی برای آینده اقلیم قرار دارد و30 COP میتواند نقطه آغاز تحولی بنیادین در مسیر گذار انرژی و مقاومتپذیری اقلیمی باشد. ایران، با تکیه بر ظرفیتهای علمی، موقعیت ژئوپلیتیکی و منابع تجدیدپذیر، قادر است از وضعیتی «کشور آسیبپذیر» به «بازیگر سازنده» در حکمرانی جهانی اقلیم تبدیل شود. تحقق این هدف نیازمند سیاستگذاری هوشمند، همکاری فعال با سازمان ملل و تعهد عملی به توسعه پایدار است.