نشست تخصصی «بررسی نقش IPCC و UNFCCC در دیپلماسی اقلیمی خاورمیانه»

نویسنده گزارش:  فواد سعیدی
دبیر گروه مطالعات تغییر اقلیم در خاورمیانه

در راستای واکاوی چالش‌های فزاینده تغییر اقلیم و بررسی نقش نهادهای بین‌المللی در شکل‌دهی به سیاست‌ها و همکاری‌های منطقه‌ای، پژوهشکده مطالعات پیشرفته خاورمیانه با ابتکار «گروه مطالعات تغییر اقلیم در خاورمیانه» نشستی تخصصی به‌صورت مجازی برگزار کرد.

این نشست روز شنبه ۲۴ آبان‌ماه، رأس ساعت ۱۷:۰۰ به وقت تهران، با تمرکز بر ساختار، کارکرد و نقش کلیدی دو نهاد بین‌المللی هیات بین‌دولتی تغییر اقلیم (IPCC) و کنوانسیون چارچوب سازمان ملل متحد درباره تغییر اقلیم (UNFCCC) در تسهیل و هدایت دیپلماسی اقلیمی، با تأکید ویژه بر منطقه خاورمیانه، برگزار شد و با استقبال قابل توجه کارشناسان، پژوهشگران و علاقه‌مندان این حوزه مواجه گردید.

این رویداد با حضور سه سخنران برجسته برگزار شد:

• دکتر کاظم کاشفی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه صنعت نفت و دبیرکل باشگاه صاحب‌نظران انرژی ایران؛
• دکتر آذر زرین، دانشیار اقلیم‌شناسی دانشگاه فردوسی مشهد، سرویراستار گزارش ششم و سرپرست نویسندگان گزارش هفتم IPCC؛
• دکتر الهام پیشداد، مدیر گروه مطالعات تغییر اقلیم پژوهشکده مطالعات پیشرفته خاورمیانه.

این نشست که با مشارکت بیش از ۵۵ نفر برگزار شد، بستری علمی برای تبادل نظر پیرامون اهمیت دیپلماسی اقلیمی و ابعاد پیچیده بحران اقلیم در خاورمیانه فراهم آورد.

بخش نخست نشست: چارچوب نهادی و فرایند علمی IPCC و بازتاب منطقه‌ای آن

دکتر آذر زرین در ارائه‌ای با عنوان «چارچوب نهادی و فرایند علمی در IPCC : از تدوین گزارش‌های ارزیابی تا بازتاب منطقه‌ای در خاورمیانه و ایران» به تشریح ساختار و مأموریت IPCC به‌عنوان یک نهاد علمی - دولتی پرداخت.

وی تأکید کرد که IPCC مسئول ارزیابی جامع دانش علمی، فنی و اجتماعی ـ اقتصادی مرتبط با تغییر اقلیم انسان‌ساخت است و بر اساس اصول بنیادین خود، نسبت به سیاست‌ها بی‌طرف باقی می‌ماند، هرچند می‌تواند شواهد علمی مرتبط با اجرای سیاست‌ها را در اختیار تصمیم‌گیران قرار دهد.

دکتر زرین با مقایسه IPCC با سازمان‌های فعال محیط‌زیستی اظهار داشت: برخلاف نهادهایی مانند Greenpeace که فعالیت‌های میدانی و توصیه‌های سیاسی مستقیم دارند، IPCC صرفاً بر ارزیابی علمی مبتنی بر اجماع جهانی تمرکز دارد و وارد حوزه سیاست‌گذاری نمی‌شود.

وی سپس فرآیند انتخاب نویسندگان گزارش‌های ارزیابی IPCC را تشریح کرد که شامل فراخوان عمومی، ارزیابی تخصصی، رعایت تنوع جغرافیایی و جنسیتی و تصویب نهایی توسط هیئت رئیسه است. نویسندگان در سه سطح نویسندگان اصلی هماهنگ‌کننده (CLAs)، نویسندگان اصلی (LAs) و ویراستاران بررسی (REs) فعالیت می‌کنند.

دکتر زرین با اشاره به اهمیت گزارش‌های IPCC تصریح کرد که این گزارش‌ها معتبرترین منبع علمی جهانی در حوزه اقلیم به‌شمار می‌روند؛ گزارش ششم ارزیابی بر پایه بررسی بیش از ۱۴ هزار مقاله علمی تدوین شده و مبنای بسیاری از قوانین و سیاست‌های ملی کشورها قرار گرفته است.

در بخش بازتاب منطقه‌ای، ایشان به راهکارهای سازگاری در خاورمیانه اشاره کرد که شامل مدیریت پایدار منابع آب، بهبود کارایی آبیاری، توسعه آب‌شیرین‌کن‌های خورشیدی، اصلاح الگوهای کشاورزی، توسعه ارقام مقاوم به خشکی، طراحی شهرهای سازگار با اقلیم و تقویت همکاری‌های منطقه‌ای در مدیریت حوضه‌های مشترک آب می‌شود.

زرین در پایان تأکید کرد:
«دانش ارائه‌شده در گزارش‌های IPCC صرفاً ترسیم آینده نیست؛ بلکه هشداری عملی و فوری برای سازگاری خاورمیانه با واقعیت‌های اقلیمی پیش‌رو است. »

بخش دوم نشست: نقش UNFCCC در شکل‌دهی سیاست اقلیمی خاورمیانه

در ادامه نشست، دکتر کاظم کاشفی ارائه خود را با عنوان «در جستجوی نظم اقلیمی جهانی: نقش UNFCCC در شکل‌دهی به آینده سیاست اقلیمی خاورمیانه» ارائه کرد.

وی با اشاره به افزایش ۱.3 درجه سانتی‌گرادی دمای متوسط زمین از سال ۱۸۸۰ و احتمال عبور از آستانه ۱.۵ درجه تا سال ۲۰۳۰، بر ضرورت ایجاد یک «نظم اقلیمی جهانی» مبتنی بر قوانین مشترک و تعهدات الزام‌آور تأکید کرد.

دکتر کاشفی دیپلماسی اقلیمی را فرآیندی چندسطحی برای تقسیم منصفانه مسئولیت‌ها و منابع میان کشورها توصیف کرد و UNFCCC را نهاد مادر این حوزه دانست که از سال ۱۹۹۲ تاکنون با ۱۹۸ عضو، تنها معاهده جهانی اقلیمی محسوب می‌شود. وی اصل بنیادین این کنوانسیون یعنی «مسئولیت‌های مشترک اما متفاوت و قابلیت‌های مربوطه (CBDR-RC)» را "ستون فقرات دیپلماسی اقلیمی" معرفی کرد.

او همچنین به نقاط عطف تاریخی UNFCCC شامل کنوانسیون ۱۹۹۲، پروتکل کیوتو ۱۹۹۷ و توافق پاریس ۲۰۱۵ اشاره کرد و ساختارهای نهادی آن از جمله کنفرانس اعضاء (COP)، کمیته‌های فرعی برای مشاوره علمی (SBSTA) و اجرا (SBI)، و سازوکارهایی مانند صندوق سبز اقلیم (GCF) و کمیته اجرایی فناوری (TEC) را تشریح نمود.

دکتر کاشفی با ارائه نمونه‌های منطقه‌ای، نقش رو‌به‌افزایش خاورمیانه در دیپلماسی اقلیمی را برجسته ساخت؛ از جمله برگزاری COP27 در مصر با راه‌اندازی صندوق خسارت و زیان و COP28 در امارات با عملیاتی شدن این صندوق و تعهد اولیه ۷۹۲ میلیون دلاری.

وی چالش‌های اصلی منطقه خاورمیانه را وابستگی به هیدروکربن‌ها، تنش شدید آبی، درگیری‌های ژئوپلیتیکی و شکاف مالی قابل توجه دانست، اما در عین حال فرصت‌هایی همچون پتانسیل بالای انرژی خورشیدی، توسعه هیدروژن سبز و بازارهای کربن را ظرفیت‌های راهبردی خاورمیانه معرفی کرد.

در پایان، دکتر کاشفی بر ضرورت هماهنگی میان UNFCCC، UNEP (برنامه محیط زیست سازمان ملل) و UNDP (برنامه توسعه سازمان ملل) به‌عنوان «قانون اساسی اقلیم»، «مغز علمی» و «بازوی اجرایی» اقدامات اقلیمی در راستای کاهش انتشارات، افزایش تاب آوری و ایجاد سازگاری تأکید کرد و خاطرنشان ساخت که بدون مشارکت فعال و مسئولانه خاورمیانه، نظم اقلیمی جهانی ناقص خواهد ماند.

بخش پایانی نشست: جمع‌بندی و تأکید بر اهمیت دیپلماسی اقلیمی

در بخش پایانی، دکتر الهام پیشداد، مدیر نشست، ضمن قدردانی از سخنرانان، به جمع‌بندی مباحث پرداخت و بر این نکته تأکید کرد که تغییر اقلیم دیگر صرفاً یک مسئله زیست‌محیطی نیست، بلکه چالشی ژئوپلیتیکی، اقتصادی، امنیتی و اجتماعی است که آینده تمامی کشورها را تحت تأثیر قرار می‌دهد.

وی دیپلماسی اقلیمی را مجموعه‌ای از مذاکرات، همکاری‌ها، تعهدات و اقدامات بین‌المللی با هدف کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای، افزایش تاب‌آوری و سازگاری با پیامدهای تغییر اقلیم تعریف کرد و بر ضرورت اجرایی‌سازی واقعی این تعهدات از سوی کشورها تأکید نمود. ایشان همچنین چرایی اهمیت دیپلماسی اقلیمی از آن‌رو عنوان کردند که تغییر اقلیم مسئله‌ای جهانی، پیچیده، میان‌رشته‌ای و میان‌نسلی است و هیچ کشوری، حتی قدرت‌های بزرگ، به‌تنهایی توان مقابله مؤثر با بحران اقلیمی را ندارد. بر همین اساس، نهادها و سازوکارهایی همچون کنوانسیون چارچوب سازمان ملل متحد درباره تغییر اقلیم (UNFCCC) و نظام جامع تولید دانش هیئت بین‌دولتی تغییر اقلیم (IPCC) دقیقاً با هدف پاسخ‌گویی به این ضرورت شکل گرفته‌اند. این دو نهاد کلیدی از یک‌سو بستر مشترکی برای گفت‌وگو، تعهدگذاری، مدیریت اختلافات و هماهنگ‌سازی اقدامات کشورها فراهم می‌کنند و از سوی دیگر با تولید و تجمیع دانش علمی معتبر، پشتوانه لازم برای تصمیم‌گیری آگاهانه و شکل‌دهی به توافقات بین‌المللی را مهیا می‌سازند. حاصل این فرایند، شکل‌گیری اجماعی جهانی پیرامون ابعاد و راهکارهای مواجهه با تغییر اقلیم است. در چنین چارچوبی، دیپلماسی اقلیمی به ابزاری راهبردی برای مشارکت سازنده کشورها در تنظیم و هدایت آینده اقلیمی جهان تبدیل می‌شود.

در ادامه دکتر پیشداد با اشاره به شکنندگی ویژه وضعیت خاورمیانه در برابر فشارهای اقلیمی، از افزایش دما و خشکسالی گرفته تا پیامدهای اقتصادی و امنیتی، تصریح کرد که هم‌زمان نقش این منطقه در زنجیره انرژی جهانی، اهمیت و پیچیدگی حضور آن در مذاکرات اقلیمی را دوچندان کرده است. از این‌رو، شناخت دقیق سازوکارهای IPCC و UNFCCC برای ایفای نقشی مسئولانه و مبتنی بر منافع بلندمدت منطقه، امری ضروری است. وی ورود آگاهانه و فعال به فرآیندهای علمی و دیپلماتیک این دو نهاد را پیش‌شرط درک جایگاه آینده خاورمیانه در نظم اقلیمی در حال شکل‌گیری دانست و بر لزوم پر رنگ شدن جایگاه منطقه خاورمیانه در روندهای نوظهور سیاست اقلیمی جهانی و دیپلماسی اقلیمی، به عنوان یکی از پیشران‌های اصلی تصمیم‌گیری جهان امروز تاکید نمود.

در پایان، این نشست با برگزاری بخش پرسش و پاسخ میان شرکت‌کنندگان و کارشناسان به کار خود پایان داد. در این بخش، متخصصان بر ضرورت مشارکت فعال کشورها ، به‌ویژه کشورهای خاورمیانه ، در ایفای نقشی مؤثر در سیاستگذاری های اقلیمی و تقویت راهبردهای سازگاری با پیامدهای تغییر اقلیم در سطح منطقه تأکید کردند. این رویداد بازتاب‌دهنده تلاش‌های فزاینده جامعه تخصصی برای ارتقای سطح آگاهی در سطوح مختلف تصمیم‌گیری، سیاست‌گذاری و اجرا و نیز تقویت جایگاه کشور در عرصه دیپلماسی جهانی اقلیم است و می‌تواند زمینه‌ساز گسترش همکاری‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در آینده باشد.