روابط ترکیه و آمریکا؛ از اتحاد راهبردی سنتی تا تردیدهای جدید

"پیچیدگی" و "نوسان" را می‌توان دو ویژگی مهم روابط ترکیه ـ آمریکا از زمان جنگ جهانی دوم تا به امروز دانست. به علت روابط خاص دو کشور با ناتو و اتحادیه اروپا، روابط آن دو از سطح دوجانبه فراتر رفته و درگیر طیف وسیعی از موضوعات شده که بعضاً نیز به شکل مستقیم به آن ها ارتباط ندارد.

ترکیه از زمان پیوستن به ناتو در سال 1952 یکی از شرکای امنیتی مهم آمریکا بوده و همچنان نقش مهمی را در تحقق اهداف منطقه ای آمریکا ایفا می‌کند و به پشتیبانی از مأموریت‌های ناتو و روابط دفاعی خود با آمریکا ادامه داده است.

در بیش از دو دهه از زمان پایان جنگ سرد و آغاز مبارزه جهانی آمریکا علیه تروریسم، رابطه نظامی بین واشنگتن و آنکارا عموماً پایدار بوده است؛ هرچند نقش کمک امنیتیِ این کشور از دهه 1960 به شدت کاهش یافته است. ارتش ترکیه همچنان به خرید تجهیزات نظامی آمریکایی ادامه می‌دهد. ترکیه قصد دارد 30 فروندF-16C/D  سری Block 50، 6 فروند CH-47F،  109 فروند S-70i و هواپیمای B-737 AEW&C خریداری کند و F-16 های قدیمی خود را بازسازی کند. همچنین ترکیه یکی از هشت کشوری است که در برنامه جنگنده مشترک F-35 با آمریکا مشارکت می‌کند و قصد دارد 100 فروند از آن را خریداری کند که تحویل اولین مجموعه آن در سال 2015 انجام می‌شود.

 از سویی دو کشور در مورد ایجاد پایگاه های آمریکا و ناتو، حق ترانزیت زمینی و هوایی و دفاع موشکی بالستیک همکاری های نزدیکی دارند. آمریکا بیش از 1700 پرسنل نظامی در ترکیه دارد که بیشتر آن ها برای پشتیبانی از اقدامات آمریکا در افغانستان در پایگاه هوایی اینجرلیک مستقر شده اند. همچنین آمریکا از نگهداری 60 تا 70 بمب افکن هسته ای US B61 در این پایگاه خبر داده است. تنها در اکتبر سال 2010، آمریکا 68 درصد از پشتیبانی لجستیکی خود برای عراق و افغانستان را از طریق اینجرلیک ارسال کرده است.

از سال 1948، آمریکا تقریباً 13.8 میلیارد دلار به ترکیه کمک نظامی بلاعوض کرده است. ترکیه نیروهایی را به آیساف تخصیص داده است و چهار بار فرماندهی این نیروها را بر عهده داشته است. در حال حاضر، آنکارا مجموعاً با 1700 سرباز اخصاص یافته برای مأموریت های آیساف، فرماندهی دو تیم بازسازی استانی و فرماندهی منطقه ای پایتخت را بر عهده دارد.

 همچنین ترکیه با بیش از 500 هزار پرسنل در حال خدمت، بعد از آمریکا دومین ارتش بزرگ ناتو را در اختیار دارد. در حال حاضر، مرکز فرماندهی هوایی مشترک در ازمیر ترکیه قرار دارد و مقر لشگر استقرار سریع ناتو در استانبول واقع شده است. در سپتامبر سال 2011، ترکیه با میزبانی یک سیستم رادار مستقر در خط مقدم به عنوان بخشی از «برنامه دفاع موشکی بالستیک/ رویکرد انطباقی مرحله ای اروپا» که برای مقابله با موشک های بالستیک ایران طراحی شده موافقت کرد. گفته می شود که این توافق احتمالاً بزرگ ترین تصمیم استراتژیک بین آمریکا و ترکیه در 15 یا 20 سال گذشته بوده است.

با وجود این همکاری‌ها، دوره‌هایی همراه با تنش‌های جدی بین این دو کشور وجود داشته و دارد. برخی از تحلیلگران معتقدند که هرچند منافع دریافتی ترکیه در قبال پشتیبانی خود در جنگ خلیج فارس در سال 1991، جنگ افغانستان 2001 و عراق 2003 و همچنین بحران فعلی سوریه به لحاظ کمک‌های اقتصادی و نظامی قابل توجه بود؛ اما ارزش پیامدهای بی ثباتی منطقه ای را نداشته است. حمله به عراق در سال 2003 نیز به دلیل افزایش حملات پ.ک.ک، افزایش نفوذ ایران در عراق، خواست کردهای عراقی برای استقلال و خودداری آمریکا از اقدام علیه اردوگاه های آموزشی پ.ک.ک تا سال 2007، آمریکا و ترکیه را از هم دورتر کرد.  

آمریکا و ترکیه در مورد اهداف و اقدامات سیاست خارجی آمریکا نیز اختلافاتی دارند؛ خصوصاً در مورد برنامه هسته ای ایران و آنچه آنکارا از آن با عنوان عدم حمایت و مدیریت آمریکا در بحران سوریه یاد می کند. از طرفی ترکیه معتقد است تحولات و ناآرامی های سال 2013 در این کشور، افراد وقدرتهای متعددی از واشنگتن گرفته تا «فتح الله گولن»، روحانی با نفوذ ساکن آمریکا نیز اثرگذار بوده اند. حتی اردوغان انگشت اتهام را متوجه «دیوید کوهن»، معاون امور تروریسم و اطلاعات مالی وزارت خزانه داری آمریکا، که در زمان انتشار خبر اتفاقاً در ترکیه حضور داشته نمود. اردوغان حتی از احتمال اخراج «فرانسیس ریکاردونه» سفیر آمریکا از آنکارا سخن به میان آورد.

اما محاسبات اشتباه دولت آنکارا در سال ۲۰۱۳ در مورد تحولات سوریه و مصر و تشدید اختلافات با عراق موجب کاهش محبوبیت این کشور در خاورمیانه و آفریقا شد و تبعات تک روی ترکیه در تحولات منطقه‌ای، مناسبات ترکیه و آمریکا را نیز دچار خدشه کرد.

 دولت آنکارا پس از بی اعتنایی واشنگتن به سیاست‌های ترکیه در قبال سوریه، تغییراتی را در رفتار سیاسی خود بوجود آورد و برای توسعه مناسبات با ایران، روسیه و عراق تلاش‌های گسترده ای به عمل آورد و حتی اقدام به مذاکره با شرکت‌های چینی برای تامین نیازهای نظامی خود از جایی به غیر از آمریکا و کشورهای عضو ناتو نمود.

 آمریکا نیز از مذاکرات ترکیه با چین برای خرید سیستم موشکی ناخشنود شد و نقطه نظرات آنکارا و واشنگتن در قبال تحولات منطقه ای دچار اختلاف بیشتری شد. در حالی که در طول سال‌های اخیر، آمریکا و ترکیه در بحران‌های مختلف با یکدیگر همفکری و تشریک مساعی داشتند. اختلافات اخیر آن ها تا جایی پیش رفته است که این پرسش را در واشنگتن مطرح کرده است که آیا یک دموکرات محافظه-کار و عالی رتبه ناگهان چهره واقعی خود را نشان داده است و این کشور  واقعا آینه‌ای است که جهان اسلام باید به عنوان یک الگو به آن نگاه کند؟!

بروز اختلافات میان واشنگتن و آنکارا از آنجایی عجیب تر می شود که روابط شخص اردوغان و اوباما در چهار سال گذشته بسیار گرم بوده است. آمریکا با رهبران جدید نظامی مصر ارتباط خوبی برقرار کرده حال آنکه اردوغان به شدت طرفدار محمد مرسی است و از روی کار آمدن نظامیان به شدت ناخرسند است. سوریه نیز یکی دیگر از زمینه های اختلافی آمریکا و ترکیه است؛ جائیکه واشنگتن به خواسته-های ترکیه در قبال حمله نظامی به بشار اسد بی توجهی کرد و این احساس در آنکارا پدید آمد که آمریکا به ترکیه خیانت کرده است. در عراق نیز، مقامات آمریکایی بر این عقیده‌اند که ترک‌ها با حمایت از کردهای عراق و امضای قراردادهای نفتی مستقیم با آن ها منجر به تضعیف دولت مرکزی و نهایتا تجزیه عراق خواهند شد. یک مورد دیگر از ناخرسندی آمریکا از ترکیه معامله این کشور با یک شرکت چینی است که تحت تحریم های آمریکا قرار دارد. ترکیه قرارداد خرید سامانه دفاع موشکی خود را با یک شرکت چینی امضا کرد که به خاطر همکاری با ایران و کره شمالی از سوی آمریکا تحریم شده است.

افزون بر همه این ها، اعتراضات شدید مردمی در ترکیه علیه حزب عدالت و توسعه بر سر تخریب پارک گزی و پس از آن رسوایی مالی هالک بانک که اردوغان معتقد است آمریکا در هر دوی آنها نقش دارد وضعیت را برای او پیچیده کرده است.

 از دیگر سو، آمریکا هم اکنون گروه های معارض و افراطی سوری را که ظرف چند سال گذشته مورد حمایت خود و ترکیه بوده اند، خطری جدی برای امنیت خود قلمداد می کند و معتقد است آنکارا نیز باید در این زمینه تجدید نظر کند. امری که همچنان مورد بی اعتنایی ترکیه است. اوباما معتقد است که معارضان سوری غیرقابل اعتماد، خطرناک و در حال ضربه خوردن هستند. انتشار یکی از فایل های صوتی ضبط شده در یوتیوب که مکالمه میان مقام‌های ترکیه‌ را برای حمله به سوریه افشا نمود، درخواست اخیر اردوغان از واشنگتن برای استرداد فتح الله گولن، کاهش اعتبار ترکیه نزد کشورهای عربی و اختلاف میان آن ها در مورد اخوان المسلمین به ویژه با عربستان، روی هم، از آن حکایت دارد که آمریکا از ترکیه ناخرسند است و تردیدها نسبت به حزب عدالت و توسعه را نزد مقامات واشنگتن بیشتر کرده است.

همین تحولات، روابط راهبردی دو کشور را تنها به لحاظ تاکتیکی در هاله ای از ابهام فرو می برد؛ اما لزوماً به معنای قطع روابط با غرب یا همکاری آن با ناتو نیست. سیاست خارجی ترکیه در حال تغییر است تا وابستگی این کشور به آمریکا کاهش یابد و درباره آنچه به عنوان منابع اصلی در منطقه و هدف خود برای یکپارچگی اقتصادی و سیاسی می داند استقلال بیشتری پیدا کند. زمانی که ترکیه به نمایش استقلال استراتژیک و منطقه ای خود ادامه می دهد، گاهی با اهداف و منافع آمریکا در منطقه در تعارض قرار می گیرد.