مواضع ترکیه در قبال داعش

نویسنده: سحر تقی پور، پژوهشگر مهمان

مسائل و مشکلات میان ترکیه با عراق و سوریه دارای ریشه‌های تاریخی است. این مسائل و مشکلات از گذشته تا به‌حال در روابط این کشورها، با شدت و شتاب متفاوتی خود را نشان داده  است. علاوه بر این، متغیرهایی نظیر فعالیت های شک برانگیز اسرائیل در شمال عراق، نامعلوم بودن آینده سیاسی عراق و رشد بنیادگرایی اسلامی در این کشور که اکنون از مهمترین مسائل منطقه خاورمیانه می باشد، بر پیچیدگی مسئله افزوده است.

 وجود مسأله کردها و احتمال استقلال آنها، مناطق نفتی شمال عراق و نزدیکی به مرزهای ترکیه و حضور اقلیت ترکمن در عراق، همه از منافع ترکیه و از عوامل مؤثر بر امنیت ملی این کشور محسوب می‌شود. مخالفت شدید ترکیه با حمله نظامی آمریکا به عراق و طرح تغییر رژیم آن کشور، اشغال عراق توسط آمریکا و متحدینش و حضور اسرائیل در شمال عراق باعث شد که معادله شمال عراق برای ترکیه بسیار پیچیده و غیر قابل پیش‌بینی‌تر از گذشته شود.

بدون شک وضعیت کردها و آینده سیاسی آنها از مهمترین نگرانی‌های ترکیه در قبال شمال عراق است. ترکیه  همچنین به دلیل هم مرز بودن با سوریه به دقت تحولات این کشور را زیرنظر قرار داده و گام به گام تحولات جاری در سوریه را پیگیری می کند؛ زیرا هم مرز بودن این دو کشور در دراز مدت علاوه بر ایجاد بی ثباتی منطقه ای، می تواند ترکیه را دچار تنش های مختلف و مشکلات امنیتی و مرزی کند. یکی از این مشکلات می تواند از جانب کردهای جدایی طلب پ.ک.ک به وجود آید. بنابر این، ترکیه  بر اساس منافع خود سعی دارد تا کردها را تضعیف و یا تحت کنترل خود در آورد. بر همین اساس، سیاست های خود را تنظیم کرده و با مدیریت فرصت ها و تهدیدها در جای خود، از آن ها درجهت منافع ملی اش بهره می گیرد.

تحولات اخیر در عراق و سوریه که با ترکیه مرز مشترک دارند و قدرت یافتن داعش و آغاز حملات تروریستی آن در ژوئن 2014 در این مناطق همه نگاه ها را به سوی ترکیه برگرداند. به نظر می رسد ظهور داعش و اقدامات اخیر آن با مساله کردها ارتباطی نزدیک دارد. این گروه تروریستی از زمان شروع حملاتش در عراق و سوریه با کردها در حال جنگ است و جنگ نیز در مناطق کردنشین جریان دارد. البته در این جنگ اعراب سنی به داعش کمک های بسیاری کرده اند. نکته ای که قابل تأمل می باشد این است که حملات داعش هم زمان با آغاز مذاکرات جهت خود مختاری کردستان و آمادگی برای انجام رفراندوم صورت گرفت.

گفته می شود ترکیه، عربستان سعودی و قطر از حامیان اصلی این گروه تروریستی هستند، حتی کمک های ترکیه بسیار گسترده تر می باشد. افرادی که از نقاط مختلف دنیا برای پیوستن به داعش می آیند ابتدا در آنکارا و استانبول گردهم آمده سپس از طریق اورفا، غازی آنتپ و هاتای به راحتی از مرز عبور می کنند. این عبور بدون مانع، مساله مهمی است. کمک های  ترکیه در زمینه لجستیکی نیز کاملا مشهود بوده است.

زمانی که باراک اوباما رئیس جمهور امریکا در 10 سپتامبر 2014 استراتژی این کشور برای مبارزه با داعش را در چارچوب ائتلافی جهانی مطرح کرد، هم زمان با طرح این استراتژی در خاورمیانه موازنه سیاسی نیز دستخوش تحول شده بود. از نگاه ترکیه هدف این ائتلاف عراق بود. بعد از انتخابات 30 آوریل در عراق و انتخاب حیدر العبادی به عنوان نخست وزیر، در روابط ترکیه و عراق نشانه هایی از بهبود دیده شد اما در زمینه مبارزه با داعش دو کشور دیدگاه متفاوتی داشتند. در چهارچوب طرح «ائتلاف علیه تروریسم»، امریکا و کشورهای غربی کمک های نظامی و ارسال سلاح و تجهیزات به عراق را پذیرفتند اما ترکیه با بیان این که این کمک های نظامی می تواند بی ثباتی و تنش را در عراق و سوریه تشدید کند از ارسال سلاح خودداری نمود.

از سوی دیگر عراق نیز از کمک های ترکیه به اقلیم کردستان عراق ناراضی بود زیرا هنوز با این اقلیم در زمینه منابع انرژی، تقسیم درآمدهای نفتی، مساله کرکوک و بودجه اقلیم کردستان عراق و برخی مسائل دیگر مشکلات اساسی دارد و داعش می تواند سبب ظهور مجدد این مشکلات شود. ترکیه می داند که این تنش ها به عراق محدود نمی شود و سوریه نیز از ان متأثر خواهد شد. ترکیه مدعی است کمک هایش به اقلیم کردستان عراق به صورت منفی و اشتباه برداشت شده است، زیرا ترکیه نگران دستیابی پ.ک.ک به سلاح ها در این منطقه است.

 در 28-29 سپتامبر در حاشیه نشست جهانی اقتصاد که در استانبول برگزار گردید، رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه و احمد داوود اوغلو نخست وزیر این کشور با نچیروان بارزانی رئیس حکومت خودمختار اقلیم کردستان دیدار کردند که به گفته رسانه ها هدف این دیدار «آغاز اعتماد مجدد» بوده است. اما به طور کل در سیاست های ترکیه در قبال حکومت مرکزی عراق تغییری ایجاد نشد.

با اوج گیری در گیری ها در کوبانی (منطقه کردنشین در مرز سوریه و ترکیه) موضوع نحوه واکنش دولت ترکیه به یکی از مباحث اساسی مبدل شد. خودداری ترکیه از اتخاذ سیاستی که به توقف وقوع بحران انسانی در کوبانی منجر شود به طور فزاینده ای در محافل سیاسی مورد بحث قرار گرفت. در پی عدم همراهی دولت ترکیه برای جلوگیری از بروز فاجعه انسانی در کوبانی مقامات پ.ک.ک ضمن تهدید آنکارا به قطع مذاکرات صلح، از احتمال انجام اقدامات مسلحانه علیه ترکیه خبر دادند. این در حالی بود که اردوغان در آستانه انتخابات ریاست جمهوری در ماه اوت برای جذب آرا کردها لایحه ای به مجلس ارائه کرد تا مذاکرات با کردها تضمین قانونی یابد، و به گفته برخی محافل نزدیک به مجلس ترکیه این لایحه شش ماده ای بازگشت کردهای عضو پ.ک.ک به جامعه را امکان  پذیر می ساخت.

باید گفت متزلزل شدن پایه های سیاست صلح با کردها از جمله پیامدهای اصلی رویکرد ترکیه در قبال تحولات منطقه بوده است. همچنین موضع انفعالی ترکیه در قبال داعش و قتل عام در کوبانی باعث شده است تا جنبه های متناقض سیاست خارجی این کشور بیش از پیش نمایان شود. این پارادوکس بیشتر درخصوص استراتژی اعلامی «تنش صفر با همسایگان» و سیاست های آنکارا در قبال بحران سوریه دیده شده بود. حزب عدالت و توسعه همچنین موضوع حقوق بشر را یکی از دغدغه های اصلی خود در سیاست خارجی عنوان کرده بود و حتی برخی رفتارهای منطقه ای اش را با استناد به این امر توجیه می کرد. در حالی که امروز عدم اقدام جدی در مقابل کشتارهای داعش در کوبانی بار دیگر این تناقض را نشان می دهد.

می توان گفت ترکیه با آغاز بحران سوریه، از گروه‌های تروریستی و افراط‌گرا در سوریه از جمله داعش حمایت کرد. پس از مطرح شدن داعش به عنوان گروهی تروریستی در سطح بین‌المللی، ترکیه ترجیح داد مواضع رسمی خود را تغییر دهد. تا به امروز اولویت راهبردی ترکیه سرنگونی دولت سوریه بوده و اقدام صرف علیه داعش را به معنای جدی شدن احتمال حملات تلافی‌جویانه تروریستی داعش در خاک سوریه و قدرتمندتر شدن دولت سوریه می‌داند. همچنین داعش به عنوان دشمن دولت سوریه همچنان تامین‌کننده منافع ترکیه است. در مورد کردها نیز سیاست ترکیه جلوگیری از قدرت‌یابی کردهای سوریه است که در ائتلافی نانوشته با دولت سوریه هستند. به ویژه آنکه اساسا دولت ترکیه مخالف قدرت‌یابی کردهای منطقه است.

نتیجه آنکه ترکیه در صورت عدم تغییر سیاست هایش، علاوه بر بی‌ثباتی محیط امنیتی پیرامونی خود به بی‌ثباتی داخلی نیز به ویژه در مناطق کردنشین ترکیه و پرورش هسته‌های تروریستی و رشد اندیشه‌های تکفیری دامن خواهد زد.