پیامدهای خروج قطر از اوپک و بازار بین المللی انرژی

در آستانه نشست 7 دسامبر 2018 کشورهای صادرکننده نفت اوپک، اعلام خروج قطر از این سازمان برای همه شگفتی آفرین بود. سعد الکعبی وزیر انرژی این امیر نشین کوچک اما ثروتمند حاشیه جنوبی خلیج فارس دیروز 3 دسامبر اعلام کرد که کشورش از آول ژانویه سال 2019 پس از 57 سال از اوپک خارج می شود و تمرکز خود را بر روی تجارت گاز معطوف خواهد کرد و در عین حال به کسب و کار نفت هم ادامه خواهد داد . سعد الکعبی ضمن تاکید بر غیر سیاسی بودن تصمیم کشورش برای خروج از اوپک به عربستان تاخت و گفت تجارت نفت توسط سازمانی کنترل می شود که توسط یک کشور مدیریت می شود. این نشان از شکاف عمیق در بین اعضای اوپک و نارضایتی آنها نسبت به اقدامات اخیر عربستان سعودی و همکاری های جهت دار و غیر شفافش با روسیه  و بی اعتنایی این کشور به منافع اعضا می باشد که از مهمترین اهداف اساسنامه این سازمان نیز بشمار می رود.

هرچند میزان تولید نفت قطر 600 هزار بشکه در روز است و سهم چندانی در بازارهای نفت ندارد اما تاثیر گذاری این کشور در اوپک به قول اندی کریچلو تحلیلگر پلاتس به عنوان پل دیپلماتیک در این سازمان قابل تامل است. در چشم اندازی بدبینانه این اقدام قطر باعث ترغیب و یا اقدامات تلافی جویانه دیگر اعضا شده و خروج تعداد دیگری از اعضا را نیز رقم خواهد زد و نهایت به فروپاشی این سازمان منجر می شود اما در چشم اندازی خوش بینانه می توان گفت هرچند اوپک زنده می ماند اما دیگر معادلات قبلی در این سازمان برقرار نخواهد بود و گروهی متفاوت با معادلات پیچیده تر و اولویت های دیگر از میان این تحولات ایجاد خواهد شد.

 محمد الرمحی وزیر انرژِی عمان یکی از طرفداران رویکرد بدبینانه نسبت به پیامدهای خروج قطر از اوپک است. وی هشدار داد قطر ممکن است بابت خروج از اوپک با انتقام جویی سایر اعضا روبرو شود.الرمحی گفت: شماری از کشورها ممکن است به دلیل موضع اخیر قطر، از این سازمان خارج شوند. من می‌توانم با اطمینان به شما بگویم که امارات متحده عربی از این سازمان خارج خواهد شد. تصور نمی‌کنم آنها و کشورهای دیگری مانند الجزایر که عضو اوپک هستند، به حضورشان ادامه دهند. مطمئن هستم که چهره های مایوس زیادی وجود خواهد داشت. شکیب خلیل وزیر انرژی سابق الجزایر در مورد خروج قطر از اوپک گفت این می تواند نقطه عطف تاریخی سازمان در قبال روسیه ، عربستان و امریکا باشد. خروج دوحه تاثیر روانی به خاطر مقابله با عربستان بر بازار دارد و می تواند نمونه ای باشد مبنی بر اینکه دیگر اعضا به خاطر تصمیم گیری های یکجانبه اخیر عربستان از قطر پیروی کنند. گروهی از جمله سهیل المزروعی، وزیر انرژی امارات متحده عربی و رئیس دوره‌ای اوپک نیز اعتقاد دارند خروج قطر چندان مهم نیست وی گفت: این اتفاق کاری را که ما انجام می‌دهیم پیچیده نمی‌کند. انور قرقاش وزیر امور خارجه امارات نیز گفت جنبه سیای تصمیم قطر برای خروج از اوپک اینست که نقش و نفوذش در این سازمان به علت انزوای سیاسی کم شده است.

 قطر تولید کننده کوچک نفت است و اعلام کرده که ماه گذشته بیش از 600 هزار بشکه در روز نفت تولید کرده که 2 درصد از مجموع تولید اوپک را شامل می شود. این کشور سه نوع نفت خام دارد که شامل الشاهین ، قطر مارین و قطر لند است و بیشتر آنها به پالایشگران آسیایی و جنوب شرق آسیا صادر می شود. با در نظر گرفتن میعانات گازی و مایعات گاز طبیعی قطر 9/1 میلیون بشکه در روز تولید مایعات نفتی دارد که 4 درصد مجموع تولید اوپک است. الشاهین بزرگترین میدان نفتی این کشور است که حدود 300 هزار بشکه در روز نفت خام متوسط و سنگین تولید می کند . اگر گاز طبیعی که توسط خط لوله دلفین به امارات متحده عربی صادر می شود و عرضه ال ان جی که حدود 2/3 میلیون بشکه در روز معادل نفت خام می شود مد نظر قرار گیرد مجموع تولید این کشور معادل 5 میلیون بشکه معادل نفت خام می شود . البته قطر پترولیوم در نظر دارد مجموع تولید این کشور را در دهه آینده به 5/6 میلیون بشکه در روز برساند. قطر بزرگترین عرضه کننده ال ان جی در جهان است و در سال 2016 معادل 8/78 میلیون تن صادر کرده که بیش از 30 درصد مجمع عرضه 8/257 میلیون تنی جهان است. دوحه در نظر دارد ظرفیت مایع سازی گاز خود را تا سال 2024 به 110 میلیون تن افزایش دهد. تاکید سعد الکعبی بر تمرکز بر گاز نیز تلاش این کشور برای رسیدن به این اهداف بلند پروازانه است.

 از سوی دیگر عربستان و امارات از ژوئن سال 2017 قطر را به بهانه حمایت از تروریسم و ایران  در بایکوت سیاسی و اقتصادی قرار داده اند و همین امر نه تنها باعث شکاف در بین اعضای اتحادیه عرب شده بلکه برنامه امریکا برای ایجاد ناتوی عربی را نیز در هاله ای از ابهام قرارداده است. این امر به افزایش تنش های ژئوپلیتیکی در منطقه ای منجر شده که نقش عمده ای در تامین امنیت انرژی جهان چه از منظر منابع و چه از منظر گذرگاه های کلیدی انتقال انرژی دارد.

 زمان تصمیم قطر برای خروج از اوپک بسیار چالش برانگیز است چون در در شرایطی  اتخاذ شده که اختلافات سیاسی گسترده‌ای میان تولیدکنندگان نفت در منطقه خلیج فارس وجود دارد و ممکن است باعث شود رقابت آنها شدت بگیرد.این تصمیم قطر می تواند در نتیجه نشست آتی اوپک و تلاش عربستان برای همراه کردن غیر اوپک به ویژه روسیه در برنامه کاهش تولید نقش منفی داشته باشد و قدرت چانه زنی اوپک را کاهش دهد. هرچند محمد بن سلمان ولیعهد سعودی و پوتین رئیس جمهور روسیه در مورد کلیات همکاری به تفاهم رسیده بودند اما منابع آگاه اعلام کردند طرفین در مورد میزان کاهش تولید خود به نتیجه نرسیده اند.

تحلیل گران پیش بینی کرده اند که اعضای اوپک در نشست آتی بر روی کاهش تولید بین یک تا 4/1 میلیون بشکه در روز توافق خواهند کرد اما به نظر می رسد برای به نتیجه رسیدن توافق عربستان باید سهم بیشتری از کاهش تولید را بر عهده بگیرد وگرنه توافقی صورت نخواهد گرفت.  واقعیت دیگر اینست که به غیر از قطر که اعلام کرده قصد خروج از این سازمان را دارد عضو دیگر این سازمان یعنی ونزوئلا با کاهش شدید تولید مواجه است . ونزوئلا از از بنیانگذاران اوپک بوده و کاهش تولید این کشور در پی بحران اقتصادی و افزایش فشارهای تحریمی امریکا بر این کشور قدرت تاثیرگذاری آن را در اوپک  و در بازارهای نفت کاهش داده است.

 به غیر از قطر که در بایکوت سیاسی و اقتصادی عربستان قرار دارد دیگر عضو قدرتمند اوپک ایران نیز علاوه بر افزایش تنش بین دو کشور در سالهای اخیر و قطع روابط دیپلماتیک نسبت به سیاست های عربستان در اوپک انتقاد جدی دارد. حسین کاظم پور اردبیلی نماینده ایران در هیات حاکم اوپک ضمن انتقاد به سیاست های عربستان گفت: قطر به همراه برخی کشورها از یکه‌تازی و بدون تعهد بودن کمیته مشترک وزارتی نظارت بر توافق اوپک - غیر اوپک (JMMC) ناراحت هستند، زیرا آنها موظف بودند هر نوع تغییری را در تولید با اطلاع و اجماع اعضای اوپک یا احتمالا با هماهنگی میان اعضای غیراوپک اعمال کنند.در ماه‌های گذشته به‌خصوص از ماه می، کمیته JMMC با افزایش تولید برخی کشورها که توان تولید نفت بیشتری داشتند موافقت کرده است، با تکیه بر این که پیشاپیش بتوانند خلأ ناشی از احتمال تاثیر تحریم ایران را جبران کنند. وی با بیان این‌که برخی اعضا بدون جلب موافقت سایر اعضای اوپک تولیدشان را اضافه کردند، گفت: این مسئله سبب بروز اعتراض‌هایی شد و حتی دفتر حقوقی اوپک هم اعلام کرد که این اقدام‌ها برای نقض در قطعنامه‌های قبلی اوپک است؛ با این حال روند افزایش تولید به دلیل انگیزه‌های سیاسی، اقتصادی و کسب سهم بیشتر از بازار ادامه یافت.

 اوپک با چالش بزرگ دیگری نیز روبه رو است. ظهور مجدد امریکا به عنوان تولید کننده ای که می تواند معادلات بازارهای جهانی را به نفع خود تغییر دهد . کاهش هزینه تولید از نفت خام های غیر متعارف مثل شیل های نفتی رویکرد سنتی اوپک در مدیریت بازارهای نفت را به چالش کشیده است. اوپک تا کنون با کاهش و افزایش میزان تولید ، قیمتها و توازن بین عوامل بنیادین بازارهای نفت از جمله عرضه و تقاضا و میزان ذخیره سازی های نفتی و.. را کنترل می کرد و به نظر می رسد با رشد شتابان تولید شیلهای نفتی و دوره نسبتا کوتاه توسعه میادین شیل این رویکرد سنتی دیگر کارایی گذشته خود را ندارد و از آنجا که دینامیسم بازار تغییر کرده است اوپک باید در پی استفاده از ابزارها و رویکردهای جدیدی برای کنترل بازار باشد. اوپک برای رسیدن به این مهم نیازمند انسجام و اتحاد بیشتر در بین اعضای خود است که به نظر می رسد رو به افول است. افزایش تنش در اوپک کارایی دیپلماتیک و قدرت چانه زنی این سازمان برای مذاکراه با دیگر بازیگران با هدف کنترل بازارهای نفت را تحت تاثیر قرار می دهد و باعث کمرنگ تر شدن نقش آفرینی اوپک در بازارهای جهانی نفت می شود. کاهش تاثیرگذاری اوپک می تواند خروج دیگر اعضا از این سازمان را در پی قطر به همراه داشته باشد. حضور و عدم حضور کشورها در نهادهای بین المللی بر اساس منافع ملی آنها تعیین می شود و در صورتی که معدل منافع عدم حضور بیش از عضویت باشد به خروج آنها منجر می شود.