کرونا و ضرورت بازبینی مجدد در نظریات امنیتی

ویروس کرونا به مثابه حادترین بحران جهانی بسیاری از کشورها و نظام‌­های سیاسی را با چالش‌­های جدی مواجه ساخته است. خطر بحران کرونا برای صلح و امنیت جهانی به حدی است که سازمان ملل خواهان آتش­بس در تمامی درگیری‌ها در جهان شده است. مسائلی مانند رکود در اقتصاد جهانی، چالش علیه همکاری­‌های منطقه‌­ای و بین­المللی، چالش­ در اتحادیه اروپا، تضعیف ارتباطات بین­المللی، گسترش بیکاری در سطح جهانی، سقوط بازارهای مالی، آسیب دیدن نظام معیشت و رفاه مردم در کشورهای توسعه نیافته، کم­ حجم شدن زندگی روزمره مردم، محدود شدن روابط اجتماعی ، بحران­‌های روحی و روانی و... صرفاً بخشی از چالش‌­های ناشی از این بحران خطرناک محسوب می­شوند.

این ویروس در سطوح مختلف می­تواند آزمونی برای سنجش سیاستگذاری­‌های پیشین دولت‌ها، اقدامات منطقه‌­ای و سیاستهای بین‌المللی باشد. از سوی دیگر این ویروس می­تواند به عنوان چالشی برای نظریات آکادمیک و مفروضات اصلی آنها در حوزه علوم انسانی و به خصوص دانش سیاسی نیز تلقی گردد. مسئله این است که نظریات موجود تا چه اندازه توانسته­­اند بحران کرونا را تبیین و تجزیه و تحلیل نمایند. از میان همۀ نظریات و حوزه‌­های مختلف آکادمیک این نوشتار می­کوشد مختصراً به بررسی تأثیرات بحران کرونا بر نظریه­های حوزه امنیت از نظریات جریان اصلی(main stream) تا نظریات انتقادی(critical stream) بپردازد. با توجه به ادبیات موجود در این حوزه، عمدتاً نظریه‌­پردازان جریان اصلی مانند رئالیسم فقط تهدیدهای خشن مانند جنگ را تهدید امنیتی تلقی می‌کنند، در حالی که در نظریات جدید و در تفاسیر گستردۀ امنیتی، بیماری­های کشنده مانند سارس، آنفلوانزا، تب آبله، کووید ۱۹ و ... آفات طبیعی، تغییرات اقلیمی و قحطی نیز تهدیدات امنیت ملی به شمار می­آیند.

تفکر سنتی درباره امنیت در قالب رهیافت واقع­‌گرایی قرار دارد و در طول سلطه این رهیافت بر مطالعات روابط بین‌­الملل، تعریف و کاربرد امنیت به شدت محدود و مضیق بود که ماهیتاً آن را مرتبط با قدرت نظامی می­دیدند.

 بحران­‌های ناشی از جنگ جهانی دوم، جنگ سرد و نظامی شدن آشکار سیاست بین‌­الملل نقش هژمونیک گفتمان امنیت واقع­‌گرا را برجسته ساخت. رئالیست‌­ها معتقد به نوعی سلسله­ مراتب در موضوعات سیاست جهانی بوده و مسایل سیاسی، امنیتی و نظامی را در حکم «سیاست اعلی» و امور اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و زیستی را در چارچوب «سیاست ادنی» دسته­بندی می­کنند. به نظر می­رسد این نوع دسته­بند‌‌‌ی‌ها برای فهم «جهان کرونایی شده» و بحران ناشی از آن اهمیت سابق خود را از دست داده­اند، زیرا در حال حاضر بحران کرونا اصلی‌ترین مسئله در جهان امروز است.

به سخن دیگر، صرفاً با نگاه رئالیستی نمی­توان به پدیده کرونا ویروس به مثابه یک تهدید امنیتی خطرناک نگریست، چرا که در این دیدگاه بحران‌ها بیشتر از دریچه نظامی نگریسته می­شوند. این در حالی است که میزان آمار کشته شده‌­های ناشی از بحران کرونا در سطح جهانی نشانگر آن است که این بحران فراتر از تهدیدات نظامی برای دولت‌ها چالش‌­های امنیتی به ارمغان آورده است. از این رو می­توان این بحث را مطرح ساخت که بحران کرونا در چارچوب نظریات جدید امنیتی و به خصوص «امنیت موسع» قابل واکاوی است. این بحران ضرورت بازبینی جدی در بسیاری از نظریات موجود در حوزه مطالعات امنیتی را فراهم ساخته است. در جهان معاصر علیرغم اینکه بازیگرانی چون دولت‌ها در عرصه امنیت ملی به ابزارهای گسترده‌ای مجهز شده­اند و انواع گوناگون تهدیدات و چالش‌های امنیتی را مورد مطالعه قرار داده و برای مقابله با آن برنامه­ها و راهبردهای موثری طرح‌ریزی می‌کنند، اما ظاهراً هرچه جهان رو به جلو حرکت می­کند، به همان اندازه خطرها، چالش‌ها و تهدیدهای امنیتی ناشناخته مانند کرونا نیز پدیدار می‌شوند و عصر خطرناک‌تری را برای حیات و بقای بشر به وجود می‌آورند.

اگرچه امروزه دولت ها با «سیاست خودیاری» همچنان بازیگران اصلی در مقابله با ویروس کرونا هستند، اما به نظر می­رسد حفظ جهان ما در آیندۀ پساکرونایی بیش­ از هر چیز به اقداماتی فراتر از دولت ­محوری نیاز دارد. انتشار ویروس کرونا ترس و وحشت بسیاری از مردم جهان را برانگیخته و تا کنون تلفات زیادی را به همراه داشته است. سرعت انتقال این ویروس نشان داده که بحران­‌ها و آسیب­‌های بیولوژیک همانند تهدیدات اتمی، دولت‌های سرکوبگر و ورشکسته و اقدامات تروریستی می‌تواند امنیت جهانی را با چالش‌­های جدی مواجه نماید. بحران کرونا نشان داده است که ساختار موجود نظام بین‌­الملل باید علاوه بر تعارضات شدید ایدئولوژیک و نظامی به سایر بحران­‌ها نیز توجه جدی داشته باشد. می­توان گفت که توجه به همکاری گستردۀ بین‌المللی جهت کنترل و مقابله با کرونا کاملاً یک امر ضروری و البته راهبردی است.

در حالیکه در برداشت رئالیستی، امنیت در معنای نظامی آن مطرح است، در چشم­اندازهای نظری جدید از امنیت افراد، گروه­‌ها و جامعه به جای دولت صحبت می­شود، افراد و گروه­‌هایی که موجودیت و هویتشان توسط دولت یا دشمنان او در معرض نابودی است. از این رو دیدگاه های نظری جدید تلاش دارند تا یک «گفتمان اجتماعی» را جایگزین «گفتمان قدرت» نمایند که این گفتمان بر صلح، همگنی و هماهنگی تمرکز دارد. بحران کرونا نشان داد تا هنگامی که سیاستمداران و مردمان جوامع مختلف معیارها و نظریه‌­های رئالیستی را از ذهن خود پاک نکنند و به جای آن شناخت و مفهوم یک «جامعه بین‌­المللی» را جایگزین نسازند، نمی­توان امیدوار بود که افراد و کشورها در تمام جهان معنای همکاری با یکدیگر را در می­یابند و سیاست جهانی وارد دوره­ای تازه از صلح و آرامش می­شود. باری بوزان استدلال می­کرد که در جهان امروز باید بر حسب یک مفهوم امنیتی گسترده و عام به مقوله امنیت ملی نگریست که افراد، دولت‌ها و نظام جهانی همگی نقش ایفا می­کنند و همچنین مسایل و عوامل اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، اجتماعی و زیست محیطی به اندازه عوامل نظامی اهمیت دارند. پیشنهادات بوزان و همکاران او برای گسترده کردن موضوع امنیت نقطه عزیمت رادیکالی بود، زیرا او معتقد بود که فراخ­سازی مفهوم امنیت برای درک واقعیت­های جهان امروز لازم و حیاتی است.

در این چشم­انداز فراخ امنیتی، امنیت به مثابه پدیده­ای انسانی و طبیعی نگریسته می­شود و هرگونه تهدید مانند بحران کرونا برای زندگی، منافع و ارزش‌های انسانی مسأله­ای امنیتی تلقی می­شود. این روزها ویروس کرونا نشان داده است که برخی عوامل مانند سلامت انسان بیش از هر موضوع دیگر به عنوان بحران امنیتی محسوب می­شود. به گونه­ای که این ویروس با درگیر ساختن زیست جمعی انسان‌ها معضلات امنیتی دیگر را به درجه دوم اهمیت کشانده است. از این رو، رویکردهای نظری متأخر در حوزه امنیت و استفاده از از آنها می­تواند بسیاری از دستورکارهای مغفول مانده در تحلیل­‌های سنتی امنیت را در نظر بگیرد.

سخن آخر این که به نظر می­رسد با استفاده از دامنه این نوع چشم­‌اندازهای نظری موسع و جدید بهتر می­توان به بحران کرونا پرداخت و به امکان برون رفت از چالش‌­های امنیتی و انسانی آن امیدوار بود.