ابربحران بازار نفت

 نویسنده: مریم پاشنگ پژوهشگر ارشد مهمان

  شاید تاریخ بازارهای نفت تا کنون تا این حد آشفتگی و سردرگمی را تجربه نکرده باشد. در پی همه گیر شدن ویروس کرونا، اعمال قوانین قرنطینه در بسیاری از کشورها به سقوط سهام در بازارهای بورس و افزایش نرخ بیکاری و کاهش شدید فعالیت های اقتصادی در کشورهای تحت تاثیر این اپیدمی در چند ماه اخیر منجر شده و به باور کارشناسان دنیا را وارد رکود اقتصادی عمیق تر نسبت به رکود بزرگ سال 2008 کرده است.

در حال حاضر بر اساس برآوردها به 40 درصد مردم جهان توصیه شده در خانه بمانند.اما شرایط در بازارهای نفت پیچیده تر است به نظر می رسد. به واقع، بازارهای نفت با یک ابر بحران مواجه شده است: در پی رکود اقتصادی بازارهای نفت به شدت متاثر شده و با بحران در تقاضا، بحران در عرضه و ظرفیت مازاد تولید، بحران کمبود ظرفیت تاسیسات ذخیره سازی در خشکی و دریا مواجه شده است. همزمانی این بحران ها باعث شد که برای اولین بار در تاریخ بازارهای نفت شاهد قیمت ها منفی شوند و فروشندگان نفت مجبور شوند برای فروش محموله های نفتی خود حتی به خریداران پول بدهند. در کنار این ها افزایش شدید هزینه حمل و نقل توسط نفت کش ها و یا هزینه بالای ذخیره سازی های شناور را نیز نباید فراموش کرد. تا کنون ظرفیت ذخیره سازی های جهانی در شرایط بحرانی آزمایش نشده بود.

قبل از همه گیری ویروس کرونا بسیاری از کارشناسان بزرگترین تهدید بازارهای نفت را سیاست های یک جانبه گرایانه ترامپ در اقتصاد جهانی و جنگ تجاری امریکا و چین می دانستند، چرا که پتانسیل کند شدن رشد اقتصادی و کاهش میزان تقاضا را داشت و نشانه های آن نیز ظاهر شده بود. اما کرونا روی دست تهدید ترامپ زد و اقتصاد جهان را تقریبا زمین گیر کرد. سوالی که در این جا مطرح می شود  اینست که با فرض خاتمه اپیدمی کرونا چقدر طول می کشد که بازارهای نفت به شرایط عادی بازگردد و چه متغیرهایی در عادی سازی شرایط بازارها موثر هستند.

 آژانس بین المللی انرژی در آخرین گزارش خود نگاه خوش بینانه تری نسبت به شرایط بازارهای نفت و درمجموع اقتصاد جهانی داشته است. این نهاد پیش بینی کرده در صورتی که قرنطینه مصوب کشورها ناشی از اپیدمی کرونا زودتر تمام شود تقاضای نفت خام می تواند کمتر از آنچه که برای سال 2020 قبلا پیش بینی می شد کاهش یابد. کوتاه شدن زمان قرنطینه و در پی بهبود رشد اقتصادی در نیمه دوم سال جاری باعث می شود که کاهش تقاضا نسبت به سال 2019 به 5/6 میلیون بشکه یا 6 درصد برسد. این میزان 30 درصد کمتر از پیش بینی 3/9 میلییون بشکه در روزی است که قبلا اعلام شده بود.

با این وجود این میزان افت تقاضا 7 برابر بیشتر از کاهشی است که در بحران مالی 2008 تجربه شد. از سوی دیگر اداره اطلاعات انرژی امریکا نیز میزان تقاضای جهانی نفت خام را 52/95 میلیون بشکه در روز در سال 2020 برآورد کرد که از 75/100 میلیون بشکه در روز سال 2019 کمتر است. برای سال 2021 نیز تقاضای 93/101 بشکه در روز را پیش بینی کرده است. با فرض این که پیش بینی آژانس بین المللی انرژی  در مورد افزایش تقاضا و رونق اقتصادی درست باشد، باز هم به نظر می رسد بازارهای نفت باید برای بازگشت توازن بین عوامل بنیادین صبر بیشتری داشته باشند. چون اتفاقاتی در بازارهای نفت به وقوع پیوسته که اولا تا کنون سابقه نداشته و ثانیا  تعدیل آن زمان بر به نظر می رسد.

روز بیست آوریل دوشنبه سیاه در بازار نفت بود، روزی که تا کنون بازارهای نفت در تاریخ خود تجربه نکرده اند. قیمت قراردادهای آتی‌ نفت خام شاخص وست تگزاس اینترمدیت  با سررسید یک ماه در ماه می ۲۰۲۰ در بازار بورس نیویورک (نایمکس) در این روز با قیمت حدود ۱۸ دلار برای هر بشکه باز شد با قیمت برابر منفی ۳۷ دلار و ۶۳ سنت به ازای هر بشکه بسته شد. این نخستین بار در تاریخ بازار بورس نیویورک بود که قیمت قراردادهای آتی‌ نفت منفی می‌شد.

حال چرا قیمت نفت منفی شد؟ با سررسید قرارداد، معامله گرانی که این قرارداد را خریده بودند دو گزینه در پیش رو داشتند: حفظ قرارداد و یا تحویل گرفتن فیزیکی نفت و تقبل هزینه حمل و نگهداری و یا فروش آن. به دلیل آن که تاسیسات ذخیره سازی کوشینگ در امریکا تقریبا پر شده معامله گر ترجیح داد با جذاب تر کردن معامله و ترغیب خریداران به خرید نفت با قیمت کم و یا حتی منفی هزینه حمل و نقل را به خریدار تحمیل کنند. البته شرایط شاخص نفت خام برنت در اروپا به علت دسترسی به تاسیسات ذخیره سازی بیشتر در خشکی و دریا به صورت ذخیره سازی های شناور بیشتر است و به همین دلیل برنت منفی نشد و در مقابل سقوط تقاضا مقاومت قیمتی بیشتری از خود نشان داد. از سوی دیگر باید توجه داشت که توقف تولید و بستن چاه نفت برای بسیاری از تولید کنندگان یا منع قانونی دارد و یا این نگرانی وجود دارد که توقف تولید در این چاه ها ممکن است به آنها آسیب دائمی برساند و از سر گیری فعالیت در آنها منفعت اقتصادی نداشته باشد.

 با شیوع ویروس کرونا تقاضای جهانی نفت با افت سی میلیون بشکه در روز همراه بوده است و به باور تعدادی از کارشناسان بازارها به کف تقاضا رسیده و از طرف دیگر بازار با مازاد شدید عرضه مواجه است. میزان ذخیره سازی های شناور در ماه آوریل به بیش از 160 میلیون بشکه رسید. یعنی به بیان دیگر 60 ابر نفت کش هر کدام با ظرفیت 2 میلیون بشکه نفت خام را ذخیره سازی کردند به طوری که گلدمن ساکس هشدار داد که ظرفیت ذخیره سازی های نفت جهان 3 تا 4 هفته آینده پر خواهد شد. یعنی مازاد عرضه در جهان بسیار بیشتر از میزان تقاضا است به حدی که ظرفیت تاسیسات ذخیره سازی جهان نمی تواند نفتخام اضافی را در خود جای دهد.

 پیامدهای این شرایط بحرانی فقط به عدم توازن بین عوامل بنیادین بازارهای نفت ختم نمی شود و اقتصاد کشورهای تولید کننده عمده نفت را نیز به شدت تحت تاثیر خود قرار می دهد. بر اساس بررسی های موسسه مالی بین المللی کشورهای صادرکننده نفت خاور میانه و شمال افریقا به علت کاهش قیمت های نفت و رکود اقتصادی ناشی از ویروس کرونا 192 میلیارد دلار از درآمدهای نفتی خود را در سال 2020 از دست می دهند. این زیان بر اساس سناریو قیمت نفت به طور متوسط 40 دلار در سال 2020 نوشته شده است.

اما با توجه به شرایط موجود در بازارهای نفت و حجم بالای ذخیره سازی های نفتی و رشد گام به گام و کند تقاضای نفت در صورت رهایی از اپیدمی کرونا به نظر نمی رسد متوسط قیمت نفت در سال جاری به رقم 40 دلار برسد هر چند رسیدن به این رقم در سه ماهه چهارم سال جاری دور از ذهن نیست. اما حتی متوسط قیمت نفت 40 دلار نیز زیان و کسری بودجه کشورهای تولید کننده را در پی داشت. به عنوان مثال اقتصاد عربستان سعودی در صورت تداوم این شرایط با بحران مواجه می شود. چون دولت ریاض به منظور تامین کسری بودجه خود مجبور به استفاده از ذخایر ارزی و اخذ وام شده است. ذخایر ارز خارجی بانک مرکزی عربستان در ماه مارس با بیشترین سرعت طی 20 سال گذشته کاهش یافت و حالا به پایین‌ترین حد از 2011 رسیده است. با کاهش درآمدهای نفتی، کسری بودجه عربستان در سه ماهه اول سال میلادی جاری 9 میلیارد دلار برآورد شده و  محمدجدان وزیر دارایی عربستان اعلام کرده که ریاض باید 26 میلیارد دلار دیگر در سال جاری وام بگیرد و 32 میلیارد دلار از ذخایر خارجی خود برای جبران این کسری هزینه کند.

عراق با شرایط بسیار بدتری مواجه است. ارقام صادرات نفت این کشور در ماه آوریل سال جاری با وجود افزایش صادرات اما کاهش شدید درآمد را نشان داد که برای اقتصاد متزلزل این کشور بسیار ناامید کننده است. با وجود افزایش صادرات ماهیانه نفت از 39/3 به 44/3 میلیون بشکه در روز، درآمد ماهیانه این کشور از فروش نفت تا 50 درصد کاهش یافته و به 42/1 میلیارد دلار رسیده است. با توجه به قیمت نفت 8/13 دلار در هر بشکه این کمترین قیمت ماهیانه از زمان حمله امریکا به این کشور در سال 2003 است.

 اگر بخواهیم از کشورهای پیشرفته نمونه ای ذکر کنیم می توانیم به کانادا اشاره کنیم که به باور کارشناسان در اثر همه گیری تولید نفت در این کشور ممکن است با کاهش یک میلیون بشکه درروز همراه باشد. صنعت نفت کانادا که 77.4 میلیارد دلار معادل 5.6 درصد از تولید ناخالص داخلی این کشور را در 2019 تشکیل می داد، ضربه سختی از شوک عرضه و تقاضا طی دو ماه گذشته . موسسه آمار کانادا برآورد کرده که که اقتصاد این کشور 9 درصد در ماه مارس کوچک شده باشد که سریعترین کاهش ماهانه تولید ناخالص داخلی از 1961 است. بیش از یک میلیون نفر در ماه مارس شغل خود را از دست داده اند و نرخ اشتغال 3.3 درصد پایین آمده و به 58.5 درصد، یعنی پایین ترین حد از آوریل  1997 رسیده است. پیش ‌بینی می‌شود تولید نفت کانادا 14% نسبت به 3.5 میلیون بشکه در روز تولید شده در 2019 کاهش یابد.

 نکته قابل تامل دیگر وضعیت شرکت های تولید کننده نفتی به ویژه در مناطقی از جهان است که هزینه تولید در آنها بالاست. البته تولید کنندگان خاور میانه که هزینه تولید کمتری دارند نیز با کاهش یا تعویق سرمایه گذاری‌ها مواجه هستند، اما با ریسک نسبتا کمتری روبه رو هستند. به عنوان مثال، شرکت های امریکایی که در حوزه های شیل های نفتی فعال هستند بیشتر در معرض خطر قرار دارند.  کاهش قیمت های نفت برای تعدادی از آنها به معنی ورود به محدوده قرمز ضرر است.  برانکو ترزیک، مدیرعامل گروه تحقیقاتی برکلی در این رابطه گفت  شرکت های نفت آمریکا هزینه های تولید متفاوت و بدهی‌های متفاوتی دارند و آسیب‌پذیرترین آنها شرکت‌هایی هستند که به امید قیمت بالاتر نفت وام های سنگین گرفته اند. موسسه تحقیقاتی ریستاد انرژی هشدار داد اگر قیمت نفت حدود 20 دلار در هر بشکه باقی بماند، 533 شرکت نفتی در آمریکا ورشکسته می شوند. آرتم آبراموف، سرپرست تحقیقات شیل های نفتی در ریستاد انرژی نیز گفت، «نفت 30 دلار در هر بشکه هم خوب نیست ولی وقتی به 20 دلار یا حتی 10 دلار فکر میکنیم، یک کابوس وحشتناک است. نفت 10 دلار در هر بشکه یعنی تمام شرکت های نفت آمریکا بدهکار هستند و باید اعلام ورشکستگی کنند.»

 کاهش شدید قیمت های نفت و چشم انداز تاریک تقاضای جهانی آن و در نهایت کمبود بودجه و فشارسهامداران باعث بازنگری در طرح های توسعه و افزایش تولید در بخش های بالادستی تا پایین دستی صنعت نفت شده و کاهش عرضه را در پی خواهد داشت. شاید در حال حاضر که بازارهای نفت با مازاد شدید عرضه و افزایش میزان ذخیره سازی ها مواجه هستند نگرانی در مورد چشم انداز مبهم افزایش عرضه مهم نباشد اما باید توجه داشت که پروژه های زنجیره عرضه معمولا زمان بر هستند و در صورت شکوفایی اقتصادی و خروج از رکود و درنتیجه بازگشت تقاضا، در صورت پیشی گرفتن آن نسبت به رشد عرضه ذخیره سازی های نفتی به سرعت کاهش می یابد و رشد عرضه برای تامین تقاضای فزاینده یک شبه حاصل نخواهد شد. بر همین اساس، ریستاد انرژی در گزارشی نسبت به تأخیر افتادن تصمیم گیری های نهایی در مورد سرمایه‌گذاری در پروژه‌های نفت و گاز به خاطر شرایط بی ثبات بازارهشدار داد و اعلام کرد این شرایط احتمالاً باعث 5.6 درصد کاهش جهانی عرضه نفت و گاز تا 2025 می شود.

 تعجبی ندارد که اکثر این کاهش در پروژه های بلند مدت از طرف بازیگران نفت شیل آمریکا خواهد بود که هزینه تولید بالا و وام های سنگین دارند. در مجموع  درآمد شرکت‌های اکتشاف و تولید نفت و گاز در سال ۲۰۲۰ حدود یک تریلیون دلار معادل ۴۰ درصد در مقایسه با ۲.۴۷ تریلیون دلار در سال ۲۰۱۹ کاهش خواهد یافت و به ۱.۴۷ تریلیون دلار خواهد رسید. قیمت های پایین نفت معمولا انگیزه برای سرمایه گذاری بر روی سوخت های پاک را کاهش می دهد و در این شرایط دغدغه های طرفداران محیط زیست نیز در مقابل ارقام سود و زیان اقتصادی کارساز نیست. ریستاد انرژی پیش بینی کرده که تا سال 2025 بیش از 195 میلیارد دلار از پروژه های غیر نفتی نیز کنار گذاشته شود که بیشتر آنها مربوط به سرمایه گذاری های پاک در میادین گازی و میعانات گازی است.

 بر اساس اخبار منتشر شده، بازگشت گام به گام به شرایط عادی یا دوران پساکرونا آغاز شده است. از سر گیری فعالیت های اقتصادی مطمئنا با سرعت توقف آنها نخواهد بود و زمان بیشتری را می طلبد. افزایش سرعت رشد اقتصادی با افزایش میزان تقاضای نفت و کاهش ذخیره سازی ها همراه می شود و به تدریج روند صعودی قیمت های نفت نیز تسریع خواهد شد. طیف گسترده ای از دیدگاه های خوش بینانه و بدبینانه در مورد بازگشت قیمت های نفت به دوره پیش از کرونا وجود دارد. کارشناسان برای بازگشت قیمت های نفت به دوران پیش از کرونا در بازارهای جهانی بازه زمانی سه ماهه تا 2 ساله و یا در مواردی حتی بیشتر را در نظر گرفته اند و اجماع دقیقی در مورد طول این دوره وجود ندارد.

 اما بیشتر کارشناسان بر این باورند در سه ماهه چهارم سال میلادی جاری قیمت های نفت به 40 دلار در هر بشکه خواهد رسید. هرچند تاکید شده کرونا پیامدهای بلند مدتی را برای بازارهای نفت در پی دارد که هنوز برای هر گونه قضاوت و پیش بینی در مورد آن بسیار زود است. در شوک های نفتی گذشته کاهش قیمت های نفت و افزایش ذخیره سازی ها به افزایش تقاضا منجر می شد. اما ویروس کرونا فعلا رشد تقاضا را متوقف و حتی منفی کرده و در صورت رهایی از آن نیز افزایش تقاضا روندی به مراتب کند تر از گذشته خواهد داشت و از سوی دیگر کاهش تولید بیشتر از سوی اکثر تولید کنندگان به لحاظ فنی و همچنین از نظر معادلات بازار و کاهش سهم در آن و در نهایت شرایط سخت شرکت های نفتی به ویژه در آمریکا و وابستگی اقتصادی دولت ها به ویژه در خاورمیانه به درآمدهای نفتی منطقی به نظر نمی رسد و همین بحران را به ابر بحران بازارهای نفت تبدیل کرده است. تنها راه برون رفت نیز اجماع جامعه جهانی برای همکاری های بین المللی برای رشد و توسعه اقتصادی در همه کشورها در دوران پسا کرونا است. راه حلی برد-برد برای تولید کنندگان وابسته به درآمدهای نفتی و مصرف کنندگان تشنه نفت خام در دوران شکوفایی اقتصادی.