تهران - ریاض؛ گذار از منازعه به رقابت

نویسنده: کامران کرمی مدیر گروه جامعه و سیاست در عربستان سعودی پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه

اولین تماس رسمی میان مقامات امنیتی ایران و عربستان سعودی پس از یک دوره قطع روابط، در بغداد و بر سر مسائل منطقه ای از جمله بحران یمن برقرار شده است. چند رسانه خبر این دیدار مهم را پس از گذشت 9 روز از وقوع آن خبر داده و نوشته اند دور اول مذاکرات مستقیم روز 9 آپریل-20 فروردین با میانجیگری نخست وزیر عراق در منطقه سبز بغداد برگزار شده و قرار است دور دوم این گفت وگوها هفته آینده برگزار شود.

به ادعای این رسانه ها؛ ریاست هیات سعودی در مذاکرات را سپهبد «خالد بن علی بن عبدالله الحمیدان» رئیس سازمان استخبارات عربستان و از افسران بلندپایه سعودی برعهده داشته و رئیس هیئت ایرانی را برخی منابع فرمانده سپاه قدس و برخی دیگر هیئتی به نمایندگی از دبیر شورای عالی امنیت ملی دانسته اند.

فارغ از صحت و سقم این رویداد که در صورت تایید و ادامه روند آن، منطقه آشوبناک خاورمیانه می تواند شاهد تحول مهمی در الگوهای دوستی و دشمنی و ترسیم خطوط نظم جدید منطقه ای باشد، اهمیت گفت وگو به عنوان حلقه مفقوده در روابط ایران و عربستان است که موجب شده تا دو کشور از روابط مبتنی بر «رقابت همکاری جویانه – تنش محدود» برای نزدیک به دو دهه به سمت «تنش فراگیر- منازعه» در بازه زمانی 2020-2011 حرکت کنند.

با تبیین و تحلیل عناصر شکل دهنده به روند موجود باید به نقش مولفه های سطح سیستمی و منطقه ای برای تبیین دقیقتر فرآیند در حال شکل گیری توجه بیشتری مبدول داشت:

فشار سطح سیستمی؛ گذار از دنباله روی به موازنه

رویکرد دولت دموکرات بایدن در بازبینی روابط با عربستان سعودی نقش مهمی در ادراک مقامات تصمیم گیرنده سعودی از ظهور عناصر واگرا در معادله همکاری استراتژیک با آمریکا دارد. وضعیتی که برآمده از استراتژی دولت ترامپ و مبتنی بر حمایت های بی قید و شرط ایالات متحده از شرکای امنیتی منطقه ای بود که پیامد آن بی انگیزگی عربستان سعودی برای فعال کردن تلاش های دیپلماتیک برای حل صلح آمیز تنش با همسایگان بود.

در واقع حمایت آشكار آمریكا از عربستان سعودی غالباً رویکرد جنگ­طلبانه­تری را تشویق می­كند، نسبت به زمانی كه سعودی­ها اطمینان كمتری از مداخله آمریكا به نفع خود دارند. در واقع راهبرد دنباله روی سخت عربستان از آمریکا در دوره ترامپ نقش بسیار مهمی در افزایش سطح تنش با ایران داشت.

چنین تحولی برای عربستان را می توان در دوره بایدن در چارچوب گذار از راهبرد «دنباله روی سخت» به سمت راهبرد «موازنه نرم» صورت بندی کرد و انتظار داشت با کاهش حمایت های سطح سیستمی از عربستان در سطح منطقه ای، زمینه برای گذار ریاض ار رویکرد تهاجمی فراهم شود.

از این رو فشارهای حقوق بشری دولت بایدن بر عربستان بخاطر قتل جمال خاشقجی روزنامه نگار سعودی، متوقف کردن فروش تسلیحات پیشرفته به عربستان و همچنین زمزمه هایی مبنی بر فشار بر ولیعهد عربستان در سلسله مراتب جانشینی در دربار سعودی و همزمان کلید زدن مذاکرات احیای برجام با ایران باعث شده تا ولیعهد سعودی به این ادراک برسد که حمایت سطح بین المللی بخصوص پشتیبانی آمریکا را برای کلید زدن ماجراجویی های جدید را ندارد و باید فکری به حال پرونده های باز و تنش زای منطقه ای کند.

کاهش بحران زایی سطح منطقه ای

دومین عنصر شکل دهنده به ادراک مذاکراتی در تصمیم گیرندگان سعودی کاهش سطح بحران در کانون های بحران زای منطقه ای بخصوص در سوریه، عراق و یمن است. از مهمترین این کانون ها بحران یمن است که عملا و پس از 6 سال جنگ فرسایشی، ریاض به دستاورد حتی نسبی از این جنگ دست نیافته است و پیامدهای آن افزایش هزینه های نظامی، بودجه انقباضی در شرایط کاهش قیمت نفت و قدرت گیری حوثی ها در جبهه های میدانی یمن است که سعودی را به سمت راهکارهای سیاسی ناگزیر نموده است.

در سوریه و پس از یک دهه جنگ و تقابل با نظام سیاسی اسد، زمینه های بازگشت سوریه به اتحادیه عرب و همزمان برقراری روابط سیاسی با جهان عرب و در راس آنها با شورای همکاری خلیج فارس در حال فراهم شدن است. در عراق با برقراری ثبات نسبی سیاسی و اقتصادی و تلاش های دیپلماتیک نخست وزیر برای احیای وزن بغداد در مناسبات منطقه ای و بر عهده گرفتن نقش میانجی، زمینه های گذار از تنش در حال فراهم شدن است.

چشم انداز

با کاهش حمایت های مستقیم آمریکا از عربستان سعودی در دوره جو بایدن که مبتنی بر پاره ای از عناصر راهبرد باراک اوباما رئیس جمهور سابق آمریکا مبتنی بر توازن سازی محدود منطقه ای است، مجددا دوره سواری رایگان برای عربستان سطح کاهنده ای خواهد یافت و ضرورت حل تنش با همسایگان صورت بندی واقعی و گریزناپذیری خواهد یافت.

همگرایی این فرآیند با کاهش سطح بحران در منطقه و پدیدار شدن افق های غیرنظامی و مبتنی بر همکاری سیاسی، انتظار برای تغییر راهبرد ریاض از الگوی «تهاجمی-نظامی-تحمیلی» به الگوی «دفاعی-سیاسی-دیپلماتیک»، دور از ذهن نخواهد بود و می بایست مترصد بود زمینه برای تنش زدایی و گذار از منازعه به سمت الگوی رقابت همکاری جویانه حداقل محدود بین تهران و ریاض فراهم شود.

اگرچه این روند پیچیده و چالش برانگیز با اثربخشی منفی متغیرهای مزاحم و مداخله گر همراه است، اما اضطرار برای شکل دهی به یک چارچوب مذاکراتی ابتدائا گام به گام و سپس فراگیر ضروری، و نیازمند درکی واقع بینانه و به دور از اختلال ادراکی بین طرفین است.

جهت ارجاع علمی: کامران کرمی، «تهران- ریاض؛ گذار از منازعه به رقابت»، انتشار در سایت: 1400/2/4