تکاپوی شریف ماردین برای عرضه یک فهم بومی از جامعه ترکیه

نویسنده: محمد ریگی درخشان، عضو گروه ترکیه شناسی

برای اکثر کارشناسان ترکیه که به مطالعات جامعه شناسی ترکیه علاقه دارند شریف ماردین نام آشنایی است. شناخت نظرات شریف ماردین بدون شناخت و آگاهی از اجتماع و فرهنگی که در آن پرورش یافته امکان پذیر نیست. هدف از این یادداشت کوتاه، بررسی ارزشی و غنای آثار شریف ماردین جامعه شناس ترکیه ای می باشد. برای نیل به این مقصود مهمترین نظرات ماردین جمع آوری و سعی شده گامی در جهت شناخت روشن از نظرات این جامعه شناس به بحث گذاشته شود . ماردین که برای خود لقب «مهندس اجتماع» را برگزیده بود؛ یکی از چالش برانگیزترین جامعه شناسان ترکیه می باشد که در نوشته هایش تحت تاثیر ماکس وبر بوده است.

شریف ماردین تلاش کرده است با کمک رشته های تاریخ اندیشه، جامعه شناسی سیاسی و جامعه شناسی دین ​​پویایی و دینامیک های اساسی ساختار اجتماعی جوامع عثمانی-ترکی، به ویژه مراحل گذار از دوره عثمانی به جمهوری را توضیح و تشریح کند. به همین منظور رساله دکتری شریف ماردین به تولید دو اثر؛ تولد اندیشه جدید عثمانی (1962) و ایده های سیاسی ترکان جوان، 1895-1908 (1964) ختم شد. ماردین در این دو اثر کلاسیک با کمک از مطالعات تاریخ اندیشه به دنبال پاسخ جامعه شناسانه به این تحولات بوده است.

شریف ماردین پس از بازگشت از آمریکا متوجه شد که رویکردها و نظرات خاصی در اندیشه های علوم اجتماعی جامعه آکادمیک ترکیه غالب است. ماردین متوجه حاکم بودن نظرات ترقی خواه در علوم اجتماعی می شود. طبق این رویکرد، توسعه یافتگی بر اساس عوامل گفتمان عقب ماندگی باز تعریف می شود. لذا ماردین همراه با موضع گیری در برابر این اردوگاه ( که بیش از حد غرب گرا است) از طریق بازخوانی دوباره منابع معاصر و قبل از دوران مدرن به باز تعریف مفاهیم توسعه یافتگی می پردازد. در ادامه ماردین رویکرد گفتمان مترقی خواه حاکم در علوم اجتماعی را به حمایت از تجربه تاریخی ذهنی غرب متهم می کند و معتقد است که با این روش حاکم در علوم اجتماعی، نه تنها به شناخت ما از فرهنگ و جامعه غرب کمک نمی کند بلکه به شناخت ساختار جامعه ترکیه هم کمکی نمی کند. بنابراین ماردین از همان ابتدا به مسئله روش شناختی پرداخته و حساسیت خود را در این نکته برجسته کرده است. ماردین در صدد بود تا به جامعه شناسی ترکیه رنگ و بوی بومی و محلی دهد.

ماردین در بحث هایی که در چارچوب دیالکتیک مطرح می کرد، برای فهم موضوعات خود از فاکتور "فرهنگ" استفاده می برد و حتی در اواخر دهه ۶۰ میلادی به تمرکز بر روی فاکتور "دین" برای تشریح مباحث خود می پرداخت. در نتیجه ماردین با کمک از مفاهیم بومی و با "نگاه کردن از درون پیله جامعه ترکیه" به تحلیل و تشریح ساختار جامعه می پردازد.

ماردین با کمک از مفاهیم بومی و دینامیک های داخلی به تشریح روند مدرنیزاسیون در ترکیه می پردازد. در واقع در اینجا مدرنیزاسیون را از نگاه مترقی خواهان ( که عقب ماندگی وعدم توسعه ترکیه را به دو دلیل؛ "قساوت غرب" و یا "بی کفایتی" می دانستند) به بحث می گذارد و در ادامه حتی ترکان جوان را نقد می کند و به آنان عدم دارا بودن فلسفه و تاریخ را نسبت می دهد و حتی معتقد هست که آنان را به جای انقلابیون رادیکال بهتر است محافظه کارو نه اصلاح طلب بنامیم.

در دهه ۷۰ میلادی ماردین با تمرکز بر عوامل تاثیرگذار بر دینامیک های فرهنگی و تداوم پویایی فرهنگی در حوزه اجتماعی؛ به مطالعه تخصصی رشته های جامعه شناسی سیاسی و جامعه شناسی دین می پردازد. در این راستا موضوعاتی نظیر؛ دین، ​​ایدئولوژی و فرهنگ به زمینه های اصلی مطالعه وی تبدیل شده اند. مهمترین اثری که وی در این دوره نوشت و در محدوده جامعه شناسی سیاسی مشاهده می شود؛ مقاله وی با عنوان "کلیدی برای توضیح سیاست ترکیه: روابط مرکز و پیرامون" بود که در سال 1973 نوشته شد.

بنظر شریف ماردین؛ چتر اسلام در امپراتوری عثمانی (دوره سنتی) فرهنگ فوقانی (دیوان سالار و علما) و فرهنگ خلق (عامه) را یکپارچه و متحد می کرد. اما همزمان با روند مدرنیزاسیون و غربی شدن و سکولار شدن نخبگان دولت، تعارض و بیگانگی فرهنگی تعمیق یافت و پیوند بین حاکمان و حاکمیت قطع شد و در نتیجه فاصله بین حکومت کنندگان و حکومت شوندگان زیاد شد. همانطور که "مرکز" غرب گرایی را به پایتخت فرهنگی(سرمایه فرهنگی) خود تبدیل کرد، اسلام نیز در "محیط پیرامون" به حیات خود ادامه داد و محل مقاومت خلق شد.

شریف ماردین در مورد کمالیسم معتقد بود که کمالیسم یک گفتمان ترقی خواه نیست؛ کمالیسم یک ایدئولوژی خشک و بی روح است. همچنین کمالیسم ازعمق فلسفی برخوردار نیست. از نظر ماردین؛ کمالبسم در واقع مجموعه ای هوشمندانه و کاربردی از ابزارهایی است که برای نجات ترکیه ارائه شده است.

بحث برانگیزترین و مهمترین اثر ماردین در حوزه جامعه شناسی دین؛ حادثه بدعی الزمان سعید نورسی: دین و تغییر اجتماعی در ترکیه مدرن (1992) است. این اثر مورد توجه محافل اسلام گرا قرار گرفت؛ زیرا در این اثر ماردین ادعا می کرد: انباشت فکری عثمانی به جمهوریت منتقل نشد؛ همچنین ایدئولوژی سکولار جمهوری خواه نتوانست جایگزین اسلام به عنوان یک دیدگاه جهانی شود. در محافل کمالیستی در تقابل این دیدگاه بر علیه ماردین نقدهای زیادی نوشته شد.

ماردین با بحث های "محله باسکی سی" در سال 2007 دوباره به بحث برانگیزترین جامعه شناس روز ترکیه تبدیل شد. محله باسکی سی (فرق اساسی محله در ایران و ترکیه از لحاظ اجتماعی وجود دارد؛ مفهموم "تحکم محله" و یا "تحمیلات محله" نزدیکترین معنی را در فارسی دارد) یه روند اجتماعی هست.

در امپراتوری عثمانی؛ محله، مسجد، اصناف و غیره به عنوان واحدهای حقیقی به شمار می رفتند. و حوزه زندگی اکثر ساکنان را در بر می گرفت. در این حوزه معلم، کدخدا (مختار)، مبلغ دینی(امام) و پاسبان هم موجود است. و لذا همه این واحدها در جامعه نقش داشتند. از نظر ماردین در ترکیه "تحکم محله" وجود دارد. معلم، مدرسه، دانش آموز و کتاب دستاوردهای جمهوریت در مقابل ساختار "تحمیلات محله" که مبلغان دینی(اشاره به قدرت سنت و دین) در آن از قدرت و نفوذ بالایی برخوردارند؛ در مقابل هم قرار می گیرند. قدرت و نفوذ مبلغان دینی نه تنها در گذر از امپراتوری عثمانی به جمهوریت کاسته نشد بلکی با دایر بودن و ساخت مساجد جدید به مرور بیشتر شد؛ در مقابل نفوذ و قدرت معلمی که جمهوریت معرفی کرده بود ناکارآمد بود و لذا معلم نتوانست امام (مبلغ دینی) را شکست بدهد.در ساختار محله یک نوع طرز تفکر(اسلامی) موجود است که در ساختار رقیب چنین طرزی وجود ندارد. و در جهان بینی معلم (دستاورد جمهوریت) در مقابل امام(دستاورد تحکم محله) مفاهیم اساسی مثل: نیکی، زیبایی شناختی و راست آزمایی تعریف نشده اند. یعنی جهان بینی معلم و آموزه های جمهوریت فاقد جنبه های زیبایی شناختی، راست آزمایی و نیکی است. در نتیجه فلسفه جمهوریت از رقیب خود شکست خورده است. در نتیجه اسلام فضاهای خالی و خلاء موجود را پر کرده است.

Şerif Mardin, Jön Türklerin Siyasi Fikirleri 1895-1908, İletişim Yayınları, İstanbul: 2019 (22. Baskı)

Şerif Mardin, Din ve İdeoloji, İletişim Yayınları, İstanbul: 1983.

Şerif Mardin, Bediüzzaman Said Nursi Olayı/Modern Türkiye´de Din ve Toplumsal Değişim, İletişim Yayınları, İstanbul: 2017 (19. Baskı)

Prof. Şerif Mardin: “Mahalle Baskısı, Ne Demek İstedim?” , http://www.rusencakir.com/Prof-Serif-Mardin-Mahalle-Baskisi-Ne-Demek-Istedim/2028 , (29.05.2013)

جهت ارجاع علمی: محمد ریگی درخشان، « تکاپوی شریف ماردین برای عرضه یک فهم بومی از جامعه ترکیه»، تاریخ انتشار: 1400/3/24