گزارش نشست ژئوپلیتیک آب در خاورمیانه و شمال افریقا: مورد سد النهضه

نویسنده گزارش: زهرا رمضانی، دبیر گروه مصر و شمال افریقا

روز چهارشنبه 16تیر نشستی با عنوان " ژئوپلیتیک آب در خاورمیانه و شمال افریقا: مورد سد النهضه" در گروه مصر و شمال افریقا با حضوری تعدادی از کارشناسان این حوزه با مدیریت دکتر محمد سلطانی نژاد برگزار شد. رسول شبیبی، علیرضا صداقت، علیرضا رضانیا و جواد ابو از جمله سخنرانان این نشست بودند که به بررسی مورد سد النهضه از جوانب گوناگون پرداختند.

در ابتدای امر دکتر سلطانی نژاد با ذکر اهمیت آشنایی با بحران های پیش رو همچون بحران آب، گشودن باب پرداختن کارشناسی به چنین موضوعاتی را از منظر امنیت بین الملل و داشتن نگاه ژئوپلیتیک به این موضوعات را علاوه بر جنبه های زیست محیطی متذکر شدند. سپس سخنران اول جناب آقای شبیبی به بیان نقطه نظرات خود در این باب پرداختند.

ایشان با بر شمردن اهمیت زیاد پرداختن به موضوع ژئوپلیتیک آب، جای آن را در پژوهش های داخلی خالی دانستند و مسئله آب را مسئله ای امنیتی در شرایط امروز روابط بین الملل بیان کردند که این موضوع نه فقط برای منطقه شمال افریقا بلکه برای ایران در منطقه غرب آسیا هم در حال وقوع است ؛ مسئله ای که حتی امروز از آن به عنوان جنگ آب و یا جنگ غذا در منطقه از آن یاد می شود. در این میان بحث تقسیم آب رودخانه ها به عنوان یکی از زیر شاخه های این بحث در میان است. هرچند که می توان گفت این مسئله نه فقط به عنوان یک چالش در منطقه ما که همواره در سراسر جهان مسئله ای قابل مناقشه میان دولت ها و کشورها بوده است. رودخانه راین میان فرانسه، هلند و سوئد؛ دانوب میان آلمان، مجارستان، چک، رومانی و بلغارستان و یا دجله و فرات بین عراق، سوریه و ترکیه و ... از جمله رودهایی هستند که در سرتاسر جهان محل مناقشه بوده اند. در منطقه ما نیز تمرکز این مسئله روی چهار رودخانه دجله، فرات، نیل و رود اردن است.

آقای شبیبی در ادامه افزودند: منطقه غرب آسیا فی نفسه با بحران های متعددی روبه روست و چالش آب در کنار وجود گروه های تروریستی تبدیل به مسئله ای ملموس تر برای ملت های منطقه شده است که همین مسئله حضور جدی موسسات بین المللی در این حوزه را می طلبد. وی گفت سیستم کشاورزی و تهیه محصولات مرتبط در منطقه ما به روش سنتی اداره می شود و همین مسئله در کنار بحران آب، وخیم شدن اوضاع طی سالهای آتی در منطقه را گواه می دهد. ایشان این مسئله را متذکر شدند که یافته های پژوهشی این حوزه اعلام می کند که تا سال 2040 حداقل 33 کشور در معرض بحران جدی آب قرار خواهند گرفت که این مسئله خود نشان از تشدید برخوردها و تنش ها میان دولت ها خواهد داشت. علاوه بر این، بررسی ها حاکی از آن است که بحران آب حداقل 167 کشور را در بردارد و تا سال 2025 اینگونه برآورد شده است که حدود دو سوم جمعیت جهان با کمبود نسبی یا شدید آب مواجه خواهند شد. ایشان ادامه دادند که این آمار از این جهت مهم هستند که متوجه بحران پیش رو باشیم. مسئله ای که با ضعف مدیریت در کشور ما و منطقه روبرو است.

ایشان در ادامه در باب سد النهضه و خطری که این سد برای مصر به وجود آورده است گفت: این گونه از رفتار سازمانهای بین المللی به نظر می رسد که میل جدی ای برای حل و فصل سیاسی مسالمت آمیز برای این موضوع وجود ندارد؛ هرچند ذکر این مسئله قابل اهمیت است که مشابه آنچه که میان این سه کشور در حال وقوع است؛ در کشور خود نیز شاهد چنین مسئله و چالشی میان استان های مان هستیم. مسئله بحران آب، منجر به خشکسالی و در ادامه آن مهاجرت و تغییر بافت جمعیتی استانها و سکونتگاه ها را در پی خواهد داشت که تمام این موارد نیازمند توجه بیشتر به مسائل این حوزه می باشد.

در ادامه نشست جناب آقای صداقت به عنوان دومین سخنران به بیان نظرات خود پرداخت. ایشان با پرداختن به مسئله اتیوپی بحث خود را در سه بخش ارائه دادند: ابتدا بیان شرایط طبیعی و اقلیمی اتیوپی و سپس اهداف آدیس آبابا برای ساختن سد و در نهایت روند مذاکرات میان سه کشور برای حل و فصل موضوع مورد مناقشه.

ایشان این گونه به بحث خود ادامه دادند: اتیوپی با جمعیتی بالغ بر 110 میلیون در شاخ افریقا واقع شده که از حیث جغرافیایی نزدیک ترین کشور به منطقه غرب آسیا محسوب می شود و اگر بخواهیم مقایسه ای میان این کشور و خودمان در میزان دسترسی آنها به آب داشته باشیم می توانیم بگوییم ایران در مقایسه با اتیوپی حدود 15برابر بیشتر به منابع آب دسترسی دارد که تغییرات آب و هوایی چند سال اخیر موجب خشکسالی و قحطی در بیشتر مناطق شرقی این کشور شده و در نهایت باعث مهاجرت حدود 2میلیون نفر شده است. کمبود آب در پایتخت این کشور به حدی است که آب شهری فقط دو روز در هفته آن هم به صورت چند ساعت در اختیار شهروندان قرار می گیرد و حدود 65 درصد جمعیت یعنی حدود 70 میلیون نفر در اتیوپی به برق دسترسی ندارند.

وی در ادامه افزود اما مشکل اصلی در این کشور به توسعه زیرساخت ها برمیگردد که از یک دهه گذشته اتیوپی با تصمیم به احداث سد النهضه در کنار اتخاذ سیاست های اقتصادی دیگر سعی بر دسترسی و استفاده از منابع آبی و انرژی برق حاصل از آن دارد تا به واسطه آن بتواند به توسعه زیر ساخت های خود پرداخته و در نهایت خود را به عنوان الگوی توسعه و پیشرفت در منطقه شاخ آفریقا معرفی کند.

بر اساس آمار، در مصرحدود100 درصد، در سودان 60 و اتیوپی 35 درصد شهروندان به انرژی برق دسترسی دارند. اتیوپی معتقد است که سد النهضه می تواند یک مرکز تولید برق در منطقه شود که علاوه بر تامین برق این کشور ،به تامین نیاز سایر کشورها بپردازد. همچنین این کشور اعتقاد دارد که این سد نقش مهمی در مهار آبهای موسمی و سیلابها داشته که حتی برای کشورهای پایین دست از جمله سودان بسیار سودمند است. اتیوپی اعتقاد دارد این سد در نهایت می تواند موجبات تامین امنیت غذا د ر این منطقه را فراهم کند.

آقای صداقت در ادامه در خصوص روند مذاکرات گفت که هنگام آغاز ساختن این سد، مصر درگیر آغاز خیزش بهار عربی و مسائل داخلی خود بود و سودان با زعامت عمر البشیر با وعده تامین برق از اتیوپی از یکسو و رها شدن از خسارتهای ناشی از سیلابهای بالادست رودخانه از سوی دیگر به مخالفت با ساخت سد نپرداختند؛ اما با روی کار آمدن نظامیان در این دو کشور، رویکرد ها نسبت به ساخت این سد تغییر پیدا کرد و این دو کشور حاضر به پذیرفتن برتری اتیوپی در حوزه آب و برق در منطقه نشدند؛ لذا نتیجه مذاکراتی که از چندین سال پیش آغاز شده بود نیز به نتیجه نرسید. ایشان افزودند: قاهره بر این گمان بود که می تواند با کشاندن این موضوع به عرصه بین المللی، علیرغم دست بالا داشتن اتیوپی در عرصه میدان، می تواند موفق به حل و فصل این موضوع در عرصه سیاسی شود.

در ادامه آقای صداقت با بر شماری سیر مذاکرات طی این سالها میان کشورهای درگیر در منازعه، به مطرح شدن این موضوع حتی در شواری امینت در2020 پرداخت، هرچند که در این روند نیز با بن بست رو به رو شد ایشان از جمله علت های به بن بست رسیدن این مذاکرات را ریشه داشتن این اختلافات در معاهدات استعماری پیشین این کشورها دانستند، به گونه ای که قرارداد های استعماری میان مصر و انگلیس در 1929 و قرارداد1959 میان مصر و سودان هر دو به گونه ای تنظیم شده اند که هیچ گونه حقوقی برای تامین حق آبه سایر کشورها در نظر نگرفته اند. از دیگر اختلافات میان اتیوپی و مصر میتوان به مسائل فنی میان این دو کشور در امر آبگیری سد اشاره کرد.

سومین سخنران این جلسه جناب آقای رضانیا بودند که به بیان دیدگاه خود پیرامون این موضوع پرداختند. ایشان با ذکر این نکته که حیات و ممات مصر به طور کامل وابسته به رود نیل میباشد افزودند : از زمان جمال عبدالناصر نیز هر زمان این بحث با اتیوپی مطرح می شد مصر به دنبال راهکار و تهدید نظامی برای حل این مناقشه بوده است. ایشان با ناعادلانه بر شمردن بودن مدل تقسیم آب طی این سالها، خواسته اتیوپی را چندان نامعقول ندانسته و با اشاره به قرارداد1929 و1959 و ظالمانه بودن تحمیل تقسیم آب که 85درصد آن را به مصر و 12 درصد آن را متعلق به سودان میدانست، خواسته اتیوپی به عنوان منبع اصلی رودخانه را مسلم ارزیابی کردند.

آقای رضانیا با ذکر این مسئله که اتیوپی در هرحال ساخت سد را آغاز کرده و به بهره برداری رسانده است؛تلاش های مصر و سودان در عرصه بین المللی را بیهوده دانسته و اینگونه اعلام کردند که حتی فضای فکری در آفریقا نیز حق بهره برداری کشور منبع از آب را به اتیوپی می دهد و اعلام کردند که علیرغم دست بالا داشتن مصر در عرصه فضای رسانه ای علیه ساخت این سد، حتی اگر راهکار نظامی در اولویت دولت مصر قرار گیرد هیچ یک از اعضای نظام بین الملل و جهان عرب از آن دفاع نخواهد کرد.

ایشان در ادامه به مسئله بهره گیری سودان از این سد و پیشگیری از ضرر و زیان های همیشگی از سیلابهای موسمی اشاره داشتند و بیان کردندکه امروز این کار بدون هیچ هزینه ای از سوی سودان توسط اتیوپی انجام میشود. ضمن اینکه سودان به دلیل فقر تکنولوژی که با آن مواجه است ،ناتوان از استفاده از همان حق 12 درصدی خود از نیل است و سروصدای سودانی ها بیشتر برای دسترسی به برق ارزان و تبعیت از تبلیغات مصر است.

و در نهایت آقای جواد ابو به عنوان آخرین سخنران این نشست ساخت سد النهضه را یک پدیده ژئوپلتیک جدیدی بیان کرد که به صورت پادمانی خود را در عرصه بین الملل مطرح کرده و در حالت راستی آزمایی قرار گرفته است.

وی گفت یکی از مسائل ژئو استراتژیک که در باره اش به صورت آکادمیک بحث می شد، امروز پای خود را به عرضه واقعیت گذاشته تا دیده شود که حاکمیت سیاسی چگونه با این موضوع برخورد خواهد داشت؛ واین آزمایش بسیار حساسی برای جامعه بین الملل است.

آقای ابو عنوان کردند که بحث بحران آب از یک دهه اخیر خود را وارد کارزار های سیاسی کرده است و از این به بعد بسیار بیش از گذشته شاهد این قبیل چالش ها در روابط میان دولت ها خواهیم بود. وی افزود تحولات 2011 مصر بحث جدی ای را در مسئله حاکمیتی این کشور طرح کرد که سایر مسائل( منجمله ساخت این سد) را برای مدتی برای این کشور به حاشیه برد اما ساخت این سد به اندازه تغییر حاکمیت برای مصر مهم بود و زمانی مصر متوجه این مسئله شد که این سد همچون توده و توموری در جان مصر دوانده شده بود. ایشان در ادامه به تشریح تهدیدها و تاثیرات ناشی از ساخت این سد برای مصر پرداخته و آنها را در چند دسته قابل بیان دانستند:

1)تهدید امنیتی ساخت این سد برای مصر :این سد تمام توافقاتی که سالیان دور در سایه انگلیس به دست آورده بود را زیر سوال برده که حاکمیت امروز مصر پذیرای شرایط جدید نیست.

2)ضربه مستقیم به معیشت مردم مصر: 96 درصد آب شرب مصر و 90 درصد کشاورزی مصر که مستقیما از این رودخانه تامین می شود؛به علاوه 2 میلیون شغلی که به صورت مستقیم از نیل ایجاد شده، همگی تحت تاثیر ساخت این سد قرار می گیرد.

3) به چالش کشیده شدن حاکمیت سیاسی السیسی مورد چالش قرار گرفته توسط مخالفان

4)در عرصه بین المللی هم برآیند رفتارها حاکی از آن است که مصر از موقعیت خوبی برخوردار نیست. چین، روسیه از موضع اتیوپی دفاع می کند.و بازیگران عربی واتحادیه عرب هم دخالت چندانی در این موضوع ندارند. اسرائیل به رسم همیشگی تاریخی اش همیشه از اهرم فشار برای مصر استقبال کرده است و در کنار آن امریکا نیز در قبال این پرونده موضع خاصی نگرفته است.

آقای جواد ابو با اذعان به موارد بالا اینگونه گفتند که برآیند کلی حاکی از آن است که ابزارهای مصر منجر به توقف ساخت سد نخواهد شد. هرچند در ادامه یکی از ابزارهای مصر تهدید نظامی است و شاید مصر در برهه ای کوتاه و مدت دار، ولو برای خاموش کردن صدای منتقدان و مخالفان داخلی به رویکرد نظامی روی بیاورد اما در نهایت تلاش هایش ره به جایی نخواهد برد. اتیوپی اجماع گسترده ای را برای ساخت سد میان کشورهای عرب، افریقا و بین الملل ایجاد کرده است.

ایشان در بخش پایانی صحبت خود اشاره ای کوتاه به سودان داشتند و با تکرار این مسئله که سودان در حال حاضر تنها از 20درصد حق 12درصدی خود از رود نیل استفاده می کند؛ صحبت های سودان را صرفا تبعیت از مصر در بازی رسانه ای دانستند در حالیکه تامین برق حاصله از ساخت این سد را مهم تر می دانند.

آقای ابو در خاتمه بار دیگر تاکید کردند که موضوع ساخت سد، آزمونی برای جامعه بیان الملل است که آیا می تواند برای حل یک مسئله فنی راه حلی فنی را دنبال کند یا خیر؟ ایشان با ذکر مثالی از نمونه برجام افزودند اگر جامعه بین الملل بتوانند از راه حل سیاسی فاصله گرفته و مدل مذاکره فنی-حقوقی را در این پرونده اجرا کند؛ در نهایت نظام بین الملل به یک مدل موفق برای حل چنین بحران هایی دست یافته است که در موارد مشابه می تواند از آن استفاده کند.

این جلسه در نهایت با پرسش و پاسخ شرکت کنندگان و اساتید به پایان رسید