مصدق و ژئوپلتیک تاریخی ایران

نویسنده: مهدی فقیه، دکتری علوم سیاسی دانشگاه تهران و عضو گروه مطالعاتی روندهای فکری در خاورمیانه

مقدمه

تاریخ معاصر شاهد حوادث و همچنین ظهور شخصیت های تاریخی بوده که در برهه های حساس تاریخی نقش آفرین بوده اند. شاید بتوان یکی از آفات بینش تاریخی خودمان را در دیگاه ثنویت گرا دید که همه چیز را یا سیاه می بیند و یا سپید، بر همین رویه در ارزیابی شخصیت های تاریخی شاهد رویگرد دیو/فرشته هستیم.

دکتر محمد مصدق از جمله شخصیت های تاریخی ایران معاصر است که ارزیابی شخصیت و عملکرد وی در هاله ای از تقدس و یا انکار قرار گرفته است. در این نوشتار سعی می کنیم با محور قرار دادن واقعه سوم شهریور 1320، نقدی بر مخالفت او با احداث راه آهن سراسری داشته باشیم.

1-راه و راه آهن

در متون تاریخی به جا مانده از قرن 19 و دوران قاجار در گزارش از وضعیت ایران یکی از نکات چشمگیر فقدان راه ارتباطی مناسب و همچنین ناامنی راه ها است.این توسعه نیافتن شبکه های ارتباطی به نوبه خود از موانع اساسی رشد و توسعه اقتصادی در کشور بود.(اشرف،69:1359)

احداث راه آهن از جمله تلاش های ناکام در دوران قاجار و هم چنین پس از استقرار نظام مشروطه در ایران بود که به دلیل وضعیت نیمه استعماری ایران و رقابت روس و انگلیس تا زمان سلطنت رضا شاه پهلوی به تاخیر و تعویق افتاد تا سرانجام در 4 شهریور 1317 راه آهن سراسری به بهره برداری رسید.

2- مخالفت مصدق با راه آهن

کودتای سوم اسفند 1299 منجر به ظهور رضا خان میر پنج که بعدها رضا شاه پهلوی شد،در صحنه سیاسی ایران گردید.در دوره 1299 تا 1304 که آغاز سلطنت پهلوی است،روشنفکران و سیاسیون به چشم یک واسطه به رضا خان نگاه می کردند(کاتوزیان،1385) یعنی رضا خان را واسطه ای برای تحقق اهداف و آرمان های مشروطه می دانستند.یکی از خواست های عمومی بر قراری امنیت در راه ها و احداث راه آهن بود.

قانون احداث راه‌آهن، در اول اسفند 1305، توسط مخبرالسلطنه هدایت، رئیس‌الوزرا وقت به مجلس پیشنهاد شد و در چهارم اسفند به تصویب رسید. بر اساس قانون مذکور، هزینه آن عمدتاً از محل مالیات ویژه بر چای، قند و شکر، تأمین‌شده و کسری آن نیز از طریق وامهای بانکی و اعتبارات دولتی تأمین گردید. احداث راه‌آهن سراسری به طول 1400 کیلومتر، با ایجاد 127 تونل در مسیر جنوب و 85 تونل و 106 پل در شمال، یازده سال به طول انجامید. راه‌آهن ایران، با مشارکت مهندسین مشاور آمریکایی، آلمانی، بلژیکی، ایتالیایی، سوئدی، چکسلواکی و سویسی ساخته شد. فولاد و سیمان موردنیاز از شوروی، ریل از استرالیا، بلژیک، آلمان و آمریکا و سایر وسایل از ژاپن و یوگوسلاوی تهیه شد. هزینه تأسیسات راه‌آهن، همان‌طور که ذکر شد، از مالیات بر قند و شکر و چای تأمین می‌گردید. بر اساس قانون مصوب مجلس، از هر سه کیلو قند و شکر که به کشور وارد می‌شد و یا در داخل تهیه می‌گردید، 2 ریال و از هر سه کیلو چای، شش ریال مالیات گرفته شد.مجموعاً راه آهن سراسری به هزینه 125 میلیون دلار در شهریور ماه 1317 تکمیل گردید.(خلیلی خو،174:1373)

هنگام مطرح شدن لایحه احداث راه آهن در مجلس مصدق ‌از در مخالفت برآمد و مدعی شد که در عوض باید کارخانه قندسازی دایر کرد. وی بر این عقیده بود که راه‌آهن منافع مادی مستقیم ندارد. گفتم از راه‌آهن منافع مادی مستقیم منظور نیست. منافع غیرمستقیم راه‌آهن بسیار است.نظمیه یا نظام هم منافع مادی ندارد، ضروری مصالح مملکت‌اند. قند هم به جای خود تدارک خواهد شد و اثبات شیء نفی ماعـدا نمی‌کند. (هدایت،372:1375) دکتر مصدق اعتقاد داشت که هزینه و زمان اجرای چنین طرحی توجیه اقتصادی و فنی ندارد. دلیل آن هم کاملا روشن بود زیرا شهرهای مهم و اقتصادی ایران که شامل تهران، اصفهان، شیراز، همدان، مشهد، رشت و کرمانشاه بودند در مسیر این طرح قرار نداشتند. در حقیقت طرحی درست به نظر می‌رسید که بتواند شرق کشور را به غرب آن متصل نماید و از بندر انزلی تا تبریز امتداد یابد تا بتواند توجیه اقتصادی داشته باشد.(مکی،408:1364) بعد از شهریور 1320 و اشغال ایران،نفشی که راه آهن سراسری برای متفقین داشت عده ای را بر آن داشت تا مخالفت مصدق را برجسته کنند.

3- ایران و جنگ جهانی دوم

جنگ جهانی دوم در سپتامبر1939 با حمله آلمان نازی به لهستان آغاز شد،در این مقطع آلمان و شوروی در وضعیت اتحاد قرار داشتند.از آنجایی که سیاست لبنسراوم بر مبنای ایده «فضای حیاتی» تدوین شده بود که اعتقاد داشت مردم آلمان نیاز به لبنسراوم (زمین و مواد اولیه) دارند و اینکه باید آن را از شرق(اروپا) تأمین کنند(مینایی،21:1396)، در 1941 آلمان با آغاز عملیات بارباروسا با تمام قوا به شوروی حمله کرد.پیشروی سریع آلمان در خاک شوروی از یک سو منابع نفتی باکو وقفقاز را در خطر قرار می داد و هم منابع نفتی ایران و عراق را در خطر قرار می داد. لزوم کمک رسانی به شوروی مورد توجه قرار گرفت که این امداد رسانی و رساندن‌ اسلحه، مهمات، دارو و مواد غذایی‌ به‌ شوروی‌ از سه‌ راه‌ امکان‌پذیر بود، یکی‌ از راه‌ مورمانک، دیگری‌ از طریق‌ دریای‌ سیاه‌ و ترکیه‌ و آخرین‌ راه‌ از طریق‌ خلیج‌فارس، خاک‌ ایران‌ و راه‌آهن‌ سراسری‌ کشور امکانپذیر بود. اما، به‌ زودی‌ معلوم‌ شد که‌ نخستین‌ راه‌ خطرناک‌ است، زیرا کشتیها به‌ آسانی‌ مورد حمله‌ زیردریایی‌های‌ آلمان‌ که‌ در کرانه‌های‌ نروژ کمین‌ کرده‌ بودند، قرار می‌گرفتند. راه‌ دوم‌ نیز مقدور نبود، زیرا ترکیه‌ در پی‌ اعلام‌ بیطرفی‌ خود اجازه‌ نمی‌داد، از طریق‌ این‌ کشور محموله‌های‌ نظامی‌ به‌ شوروی‌ فرستاده‌ شود و به‌ همین‌ دلیل، تنگه‌ داردانل‌ را بسته‌ بود. از این‌ گذشته، خطر کشتیرانی‌ در دریای‌ مدیترانه‌ برای‌ متفقین‌ هر روز افزایش‌ می‌یافت‌ و اگر کشتی‌های‌ متفقین‌ به‌ زور وارد تنگه‌ بسفر می‌شدند؛ نه‌ تنها با مقاومت‌ شدید ترکها روبه‌ رو می‌گشتند، بلکه‌ آلمانهایی‌ که‌ یونان‌ و بلغارستان‌ را در اشغال‌ داشتند، نیز ساکت‌ نمی‌ماندند. اما موقعیت‌ استثنایی‌ ایران‌ مانند داشتن‌ مسافت‌ کوتاه، وجود راه‌ آهن‌ جنوب‌ --- شمال، نفوذ دولت‌ انگلیس‌ در ایران، عدم‌ توان‌ مقابله‌ نظامی‌ دولت‌ ایران، عدم‌ خطر حملات‌ هوایی‌ هواپیما و دریایی‌ زیردریایی‌های‌ آلمان‌ برای‌ متفقین‌ و قابل‌ استفاده‌ بودن‌ در چهار فصل‌ سال، باعث‌ گردید تا برای‌ کمک‌رسانی‌ به‌ شوروی‌ انتخاب‌ شود.(ذوقی،28:1368)

4- ژئوپلتیک ایران و راه آهن

با انقراض قاجاریه و روی کار آمدن رضا شاه پس از مدت ها یک حکومت متمرکز در ایران شکل گرفت.با این که حکومت مقتدر توسعه گرا بود اما باعث شد درک محدود از منافع ملی شکل بگیرد،همچنین در حوزه تفکر ژئوپلتیک؛ تاسیس راه آهن شمال به جنوب را نشانه توجه به دریا و نقش استراتژیک آن را در تفکر نظامی ایران دانست،در 1307 با سفر تیمورتاش به ایتالیا پایه های نیروی دریایی نوین در ایران با خرید ناوهای جنگی و قرارداد آموزش پرسنل گذاشته شد.(شیخ نوری و خسروی،1392)

نتیجه گیری:

در ماه های ابتدایی 1320 کودتای رشید عالی گیلانی در عراق به هوادرای از آلمان با مداخله نظامی بریتانیا به شکست انجامید و ایران هم از غرب و هم از شرق- با توجه به این که هندوستان هنوز استقلال خود را به دست نیاورده بود- با نیروهای بریتانیا مواجه بود)بریتانیا علاوه بر جنوب از طریق عراق و سمت قصر شیرین هم به ایران نیرو وارد کرد)،پهنه شمال غربی،شمال و شمال شرقی هم که همسایگی اتحاد جماهیر شوروری بود.

نوسازی انجام گرفته در زمان رضا شاه به اندازه کافی زیر ساخت لازم برای پشتیبانی از نیروهای متفقین را داشت که از آن جمله می توان به توسعه راه های ارتباطی از 1300 کیلومتر به 24000 کیلومتر ،فرودگاه و... اشاره کرد.(فرودگاه مهرآباد در سال 1319 تاسیس شد و تهران دارای دو فرودگاه مهرآباد و قلعه مرغی بود).

حتی اگر دیدگاه دکتر مصدق مبنی بر احداث راه آهنی که بتواند شرق کشور را به غرب آن متصل نماید،عملیاتی می شد باز هم تاثیری در اشغال ایران و اخلالی در عملیات متفقین در امداد رسانی به شوروی ایجاد نمی کرد.همچنین نباید از تکوین و توسعه نیروی هوایی در فاصله دو جنگ و پیشرفت های فن آوری در این حوزه در تاریخ نظامی جهان غافل شد.( https://www.afhistory.af.mil/)

اشغال ایران در سوم شهریور 1320 نتیجه عدم درک صحیح از مناسبات حاکم بر معادله قدرت در بین قدرت های بزرگ نظام بین الملل بود.

منابع

-اشرف،احمد(1359). موانع تاریخی رشد سرمایه داری در ایران،انتشارات زمینه.

-کاتوزیان،محمد علی همایون(1385).هشت مقاله در تاریخ و ادب معاصر،نشر مرکز.

-خلیلی خو،محمد رضا(1373).توسعه و نوسازی ایران در دوره رضا شاه،انتشارات جهاد دانشگاهی.

-هدایت،مخبرالسلطنه(1375).خاطرات و خطرات،انتشارات زوار

-مکی،حسین(1364).دکتر مصدق و نطق های تاریخی او، انتشارات جاویدان.

-مینایی،مهدی(1396).ژئوپلیتیک ایران،نشر سرایش.

-ذوقی،ایرج(1367).ایران و قدرت های بزرگ در جنگ جهانی دوم،انتشارات پاژنگ.

-شیخ نوری،محمد امیر و خسروی،ابوذر(1392).تیمورتاش و بحرین1306 تا1312/1927 تا1934م،فصلنامه پژوهش های تاریخی،سال پنجم،شماره چهارم.

-Evolution of the Department of the Air Force, available at:

https://www.afhistory.af.mil/FAQs/Fact-Sheets/Article/458985/evolution-of-the-department-of-the-air-force/

جهت ارجاع علمی: مهدی فقیه، « مصدق و ژئوپلتیک تاریخی ایران»، تاریخ انتشار در سایت مرکز: 1400/6/2

https://www.cmess.ir/Page/View/2021-08-24/4852