چرا افغانستان مهم است؟!

نویسنده: حمیدرضا اکبرپور،دکتری حقوق بین­الملل عمومی و عضو گروه اقتصاد سیاسی تحریم

خروج ایالات متحده و بازخیزش طالبان و کنترل بر اکثر ولایات این افغانستان، دوباره نام این سرزمین را بر سر زبان‌ها انداخته و سرتیتر رسانه‌های خبری کرده است. سرزمینی که محل جنگ و نزاع با ابرقدرت‌های زمان بوده است، از امپراطوری بریتانیای کبیر تا شوروی عصر جنگ سرد و ایالات متحده بعد از جنگ سرد که هژمون برتر بوده است. بنابراین واکاوی علل توجه و اهمیت افغانستان و حوادث پیرامون آن برای جامعه بین‌الملل در موقعیت کنونی بسیار مهم و قابل توجه است. به طور کلی اهمیت این سرزمین را در سه سطح می‌توان تقسیم‌بندی کرد.

نخستین سطح از اهمیت افغانستان برای جامعه بین‌المللی از بُعد امنیتی است. افغانستان از دهه نود میلادی و بعد از سقوط نظام کمونیستی دکتر نجیب و سپس درگیری‌های داخلی بر سر قدرت، همواره ماوا و ملجا گروه‌های تروریستی بوده است. سردسته این گروه‌ها القاعده بود که در پناه طالبان در افغانستان فعالیت می‌کرد. البته امروزه دیگر به مانند گذشته در جغرافیای افغانستان صاحب نفوذ نیست. اما با قدرت‌گیری دوباره طالبان، بعید نیست دوباره بستر رشد و نمو این گروه در کنار طالبان شروع شود. علاوه بر این داعش نیز با اعلام حکومت اسلامی خراسان به این منطقه چشم دوخته است و بر سر همین مواضع، با طالبان درگیری پیدا کرده است. هر چند که بعید نیست در آینده این اختلافات با توافق بر سر منافع، به اتحادی تاکتیکی و حتی راهبردی تبدیل شود. بر اساس همین رخدادها، تحولات افغانستان از منظر امنیتی در تیرررس جهانیان قرار دارد چرا که این منطقه می‌تواند به مامنی ایمن برای گروه‌های تروریستی و در گام دوم به مبداء صدور تروریسم تبدیل شود.

دومین سطح از اهمیت افغانستان به موقعیت ژئوپلیتیکی، اهمیت لجستیکی و شرایط سیاسی حاکم بر آن برمی‌گردد. این امر نیز خود به دو زیرسطح بین‌المللی و منطقه‌ای قابل تقسیم است.

در زیرسطح بین‌المللی، افغانستان در چهار‌راه قدرت‌های جهانی قرار دارد. روسیه در شمال، خیل عظیم پایگاه‌ها و نیروهای آمریکایی در غرب، چین در شرق و هندوستان در جنوب‌شرقی آن قرار دارد. بر همین اساس دارای اهمیت ژئوپلیتیکی و لجستیکی بسیار است. چین در زمینه مسائل امنیتی به‌ویژه تاثیرات افغانستان بر استان سین‌کیانگ و اویغورهای مسلمان، بسیار حساس است. علاوه بر این، مشارکت افغانستان در ابتکار "یک جاده، یک کمربند"، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. برای روسیه نیز تحولات افغانستان به دلیل همسایگی افغانستان با دو دولت متحد خود یعنی تاجیکستان و ازبکستان (در قالب پیمان شانگهای) از اهمیت خاصی برخوردار است. علاوه بر این حضور نظامی ایالات متحده در افغانستان و سپس خروج آن، همواره از مهم‌ترین متغیرهای تعیین کننده در سیاست خارجی روسیه در موضوع افغانستان بوده است. هندوستان نیز همواره برای تعادل‌بخشی روابطش با پاکستان، میل به همراهی و همسازی با افغانستان داشته است. کما اینکه حضور فعال هندوستان در دوران حکومت کمونیستی حاکم بر افغانستان و البته در طول بیست سال اخیر، نشان‌دهنده اهمیت این روابط برای هندوستان است. ایالات متحده نیز از دیرباز توجه ویژه به افغانستان داشته است و فارغ از خروج عجولانه و شتاب‌زده از این کشور، در طول چهل سال گذشته همواره از مهره‌های تاثیرگذار و تعیین‌کننده در معادلات افغانستان بوده است.

در زیرسطح منطقه‌ای نیز افغانستان برای چهار کشور ایران، پاکستان، ترکیه و عربستان دارای اهمیتی حیاتی است. پاکستان به مناسبت پیوندهای قومی و فکری با قوم پشتون و نماینده شناخته‌شده آن یعنی طالبان، همواره تاثیرگذار بوده است و نقش اول بسیاری از رخدادهای افغانستان بوده است. عربستان و ترکیه نیز با توجه به ارتباطات گسترده با پاکستان و به واسطه آن کشور، در افغانستان صاحب نفوذ شده‌اند. در این باب، عربستان سابقه طولانی‌تری دارد و سابقا حمایت مالی گسترده‌ای را بر عهده داشته است. هر چند که در شرایط کنونی افغانستان و با توجه به تحولات داخلی عربستان که در جهت تغییر چهره بین‌المللی آن کشور است، کوشش کرده است تا کمتر خود را حداقل به صورت علنی درگیر رویدادهای افغانستان کند. اما ترکیه با تکیه بر روابط ویژه‌ای که با قطر و پاکستان دارد به طالبان که عملاً به نیروی حاکم بر افغانستان تبدیل شده است، نزدیک شده‌ است. این روابط در راستای گام‌های اساسی ترکیه در راستای نفوذ در خاورمیانه و آسیای میانه است.

در این میان اما ایران در قیاس با سایر کشورهای نامبرده، دارای روابط تاریخی و خاص تری با افغانستان است. روابط تاریخی ایران با اقوام تعیین‌کننده و شاخص در افغانستان و سکونت مقطعی رهبران آنان در ایران و بالاخص ارتباط تنگاتنگ با تاجیک‌های هم زبان و هم ‌فرهنگ و هزاره ‌های هم ‌مذهب، بر عمق ارتباطات دو طرف و اهمیت این روابط برای ایران تاکید دارد. علاوه بر این افغانستان بازار اصلی کالاهای ایرانی است و در طول سالیان گذشته، تامین‌کننده اصلی بازار افغانستان بوده است. همچنین ناآرامی‌های افغانستان و بحران مهاجرت از این کشور، همواره کشورهای همجوار به‌ویژه پاکستان و ایران را تحت تاثیر قرار داده است.

سومین سطح اهمیت افغانستان برای جامعه جهانی در شاخص اقتصادی و منابع معدنی این کشور است که نسبت به دو سطح دیگر، کمتر شناخته‌شده‌تر است. دلیل این امر بیشتر به کاوش‌ها و برآوردهایی برمی‌گردد که ریشه در یک دهه اخیر دارد. ارزش منابع معدنی افغانستان در سال ۲۰۱۳ میلادی حدود ۱ تریلیون دلار برآورد شده بود ولی ارزیابی‌های تازه از وجود منابع بکر لیتیوم، مس و خاک‌های کمیاب حکایت دارد که ارزش منابع این کشور را تا ۳ تریلیون دلار افزایش داده است.

علاوه بر ارزش این منابع، برخی از آن‌ها از جمله مس و لیتیوم به دلیل استفاده گسترده در ذخیره و انتقال کارآمدتر انرژی برق، دارای اهمیتی استراتژیک است. اهمیت استراتژیک این منابع تا بدانجا است که اتحادیه اروپا در سال ۲۰۲۰ میلادی، لیتیوم را به همراه کبالت، گرافیت، سیلیکون و تانتالوم به فهرست رسمی ۳۰ ماده اولیه که از نظر این اتحادیه برای استقلال انرژی اروپا "حیاتی" تلقی می‌شود، افزود. در همین حال، آژانس بین‌المللی انرژی نیز برآورد کرد که تقاضای جهانی لیتیوم تا سال ۲۰۴۰ میلادی، بیش از ۴۰ برابر می‌شود.

بنابراین با توجه به جمیع جهات، افغانستان از یک‌سو به یُمن موقعیت ژئوپلیتیکی و لجستیکی و منابع معدنی سرشار و از سوی دیگر به دلیل مسائل امنیتی و پایگاه و ماوای گروه‌های تروریستی مانند داعش و القاعده بودن، که بی‌شک با قدرت‌گیری دوباره طالبان، امکان این وجود دارد که به سمت اتحاد و صدور تروریسم بروند، بسیار دارای اهمیت است و تحولات آن از سوی جامعه جهانی به طور مستمر رصد می‌شود. رصدی که در دو سطح منطقه‌ای و بین‌المللی صورت می‌گیرد و مبین بر این امر است که جامعه بین‌المللی متاثر از تحولات افغانستان است.

جهت ارجاع علمی: حمیدرضا اکبرپور، « چرا افغانستان مهم است؟!»، تاریخ انتشار در سایت مرکز: 1400/6/4