گفتگوی ایران و عربستان به کدام نقطه می رسد؟

نویسنده: پروفسور نادر انتصار، رئیس دانشکده علوم سیاسی دانشگاه آلاباما جنوبی امریکا

تهیه و ترجمه: جواد حیران نیا، مدیر گروه مسائل خلیج فارس و کشورهای همجوار

اثربخشی نقش های منطقه ای ایران و عربستان سعودی توسط عوامل مختلفی از جمله منافع و انگیزه های ملی آنها، میزان درک تهدید، تعادل نظامی منطقه ای و زمینه سیاسی خارجی و داخلی تعیین می شود.

پروفسور نادر انتصار، رئیس دانشکده علوم سیاسی دانشگاه آلاباما جنوبی امریکا در یادداشت اختصاصی برای گروه «مسائل خلیج فارس و کشورهای همجوار» به بررسی دلایل مذاکرات ایران و عربستان پرداخته است که در ادامه می خوانیم.

تهران و ریاض به عنوان دو قدرت برجسته منطقه ای، اهداف متفاوتی در سیاست خارجی خود طراحی کرده اند که هر دو بازیگر را با منافع امنیت ملی مختص خود با چالش های جدی روبرو کرده است. امروزه، هم ایران و هم عربستان را می توان قدرتهای منطقه ای در نظر گرفت که دارای درجات مختلف توان تأثیرگذاری و یا رهبری در یک منطقه جغرافیایی خاص هستند.

عربستان با بودجه نظامی بیش از 80.8 میلیارد دلار در رتبه سوم جهان (پس از ایالات متحده آمریکا و چین) قرار دارد، در حالی که بودجه دفاعی ایران بین 10 تا 12 میلیارد دلار برآورد می شود. البته عدم تعادل در میزان بودجه دفاعی دو کشور تنها عامل تعیین کننده در میزان تأثیرگذاری آنها در منطقه نیست.

اثربخشی نقش های منطقه ای ایران و عربستان سعودی توسط عوامل مختلفی از جمله منافع و انگیزه های ملی آنها، میزان درک تهدید، تعادل نظامی منطقه ای و زمینه سیاسی خارجی و داخلی تعیین می شود. یعنی سطح و میزان نفوذ منطقه ای ثابت نیست و با تغییر شرایط سیاسی و راهبردی داخلی، منطقه ای و جهانی در نوسان است.

مسائل متعددی بر روابط تهران با ریاض از زمان تأسیس جمهوری اسلامی ایران تأثیر گذاشته است. برخی از این موضوعات مانند مناقشه در مورد سفر حج سالانه، دیگر نقش محوری در روابط دو کشور ندارند اما چندین نقطه اختلاف دیگر چشم انداز کاهش تنش ها بین دو کشور را تیره می کند. در این میان، دو موضوع برجسته می شود.

یکی از مسائل مهم بین تهران و ریاض، برنامه هسته ای ایران است. با این حال این موضوع نمی تواند در خارج از پیوندهای گسترده تر بین متغیرهای هسته ای و غیر هسته ای در منطقه درک شود. توافق هسته ای 2015 بین ایران و کشورهای 1+5 عربستان را آشفته کرد. به طور دقیق تر احتمال نزدیک شدن واشنگتن به تهران، رهبری عربستان را به وحشت انداخت و عربستان سعودی از آن پس سعی کرده است حداکثر تلاش خود را برای جلوگیری از کاهش تنش بین ایران و غرب انجام دهد. سعودی ها حتی تا آنجا پیش رفتند که ائتلاف خود با اسرائیل را آشکار کرده اند تا بتوانند یک محور عربی-اسرائیلی-آمریکایی برای تضعیف امنیت و منافع ملی ایران و به حاشیه راندن نقش منطقه ای ایران ایجاد کنند.

دومین مانع مهم بهبود روابط ایران و عربستان، جنگ عربستان علیه یمن و تأثیر مخرب آن بر روابط تهران و ریاض است. در 25 مارس 2015 عربستان سعودی با رهبری ائتلافی متشکل از 9 کشور عربی، حملات هوایی گسترده ای را با نام رمز عملیات طوفان قاطع علیه یمن، همسایه فقیر جنوبی خود انجام داد. جنگ عربستان علیه یمن ظاهراً به نمایندگی از دولت برکنار شده عبد ربه منصور هادی، رئیس جمهور یمن آغاز شد. به طور خاص، سعودی ها ادعا کردند که تصرف دولت یمن توسط حوثی ها، گروه زیدی در آن کشور، توسط ایران با هدف افزایش نفوذ جمهوری اسلامی در شبه جزیره عربستان مورد حمایت قرار گرفته است.

بر اساس گزارش اخیر سازمان ملل متحد، در شش سال پس از جنگ یمن، در پی بمباران عربستان سعودی بیش از 18400 نفر از غیرنظامیان بی دفاع یمنی کشته و به شدت زخمی شده اند.

و یمن امروز با بزرگترین بحران انسانی در جهان مواجه است زیرا این کشور بدترین بحران امنیت غذایی جهان را تجربه می کند از آنجا که 20.1 میلیون نفر جمعیت آن برای جلوگیری از گرسنگی نیاز به کمک غذایی دارند.

جنگ عربستان علیه یمن چه به طور تصادفی و چه از قبل طراحی شده، روابط تهران و ریاض را تحت تأثیر قرار داده و جنگ سرد بین دو قدرت منطقه ای را تشدید می کند.

روابط نگران کننده بین ایران و عربستان سعودی نشان دهنده نقص دیپلماسی است که بی ثباتی و ناامنی را در خلیج فارس و فراتر از آن عمیقاً تشدید کرده است. به همین دلیل است که عراق ابتکار عمل میانجیگری را انتخاب نموده تا شکاف بین ایران و عربستان را با سازماندهی چندین دور مذاکرات محرمانه بین دو کشور در بغداد پر کند. در حال حاضر مشخص نیست که آیا تلاش های میانجی گری عراق در رفع اختلافات در روابط میان ایران و عربستان موفق خواهد بود یا خیر. آنچه واضح است این است که هر دو طرف در نهایت باید به این نتیجه برسند که امنیت خلیج فارس در منشور بازی با حاصل جمع جبری صفر قابل دستیابی نیست. به عبارت دیگر آنچه نیاز است این است که درک شود – به ویژه توسط ریاض - نمی توان امنیت خود را به قیمت ناامنی دیگران خریداری کرد. متأسفانه به نظر می رسد سیاست خارجی دولت بایدن در خلیج فارس بار دیگر به حمایت از سعودی ها به عنوان پایه سیاست واشنگتن باز می گردد. این موضع توسط نظامیان واشنگتن حمایت شده است - هم در تیم سیاست خارجی بایدن و هم در اتاق فکر مداخله جویان و نئولیبرال هنوز تأثیرگذار در واشنگتن. در سفر اخیر خود به کاخ سفید، «نفتالی بنت» نخست وزیر اسرائیل به بایدن تاکید کرد که ایالات متحده آمریکا باید هرگونه فشار بر متحدان خود مانند عربستان را برای اعمال فشار بر ایران کاهش دهد.

جهت ارجاع علمی:

نادر انتصار، « گفتگوی ایران و عربستان به کدام نقطه می رسد؟»، ترجمه: جواد حیران نیا، تاریخ انتشار در سایت: 1400/6/27

https://www.cmess.ir/Page/View/2021-09-18/4866