پیامدهای جنگ روسیه-اوکراین در حوزه نفت و گاز

نشست مجازی گروه نفت، گاز و انرژی های نو روز پنجشنبه 19 اسفند ماه 1400  با عنوان« پیامدهای جنگ روسیه- اوکراین درحوزه نفت و گاز» و با همکاری گروه نظام بین الملل انجمن ایرانی مطالعات غرب آسیا در سه بخش برگزار شد. نخست دکتر بهرام امیراحمدیان استاد دانشکده مطالعات جهان دانشگاه تهران با موضوع « نقش انرژی درحمله روسیه؛ پیامدها و الزامات انرژی برای ایران» به ایراد سخنرانی پرداخت.  بخش دوم با سخنان دکتر رحمت حاجی مینه، مدیر گروه نفت، گاز و انرژی های نو ادامه یافت و سومین بخش نیز به سخنرانی دکتر مجید رئوفی، کارشناس ارشد مسائل انرژی با موضوع« چین؛ آلترناتیو انرژی برای روسیه؟»  اختصاص یافت. در این نشست با مدیریت دکتر گلاره رستگارنیا، دبیر گروه مطالعاتی نفت، گاز و انرژی های نو جمعی از اعضا و علاقه مندان به این حوزه مطالعاتی حضور داشتند.  

پس از طرح پرسش اصلی نشست و این که جنگ روسیه و اوکراین چه تأثیراتی بر حوزه انرژی به ویژه نفت و گاز دارد؟ توسط مدیر نشست، در ابتدا دکتر امیراحمدیان به  نقش آفرینی روسیه به عنوان صادرکنندهای بزرگ و مهم در حوزه انرژی در سطح بین الملل پرداخت که تا کنون توانسته است مبتنی بر این ویژگی و در پیش گرفتن الگوهای درست مصرف انرژی اراده سیاسی خود را تحمیل کند. 

وی گفت: افزون بر منابع عظیم گاز روسیه تولید کننده بزرگ نفت نیز هست ودرحالی که ذخایر اثبات شده نفت روسیه حدود هشتاد میلیارد بشکه است، این ذخایر در ایران بین صدو پنجاه تا صدوشصت میلیارد بشکه تخمین زده می شود. قابلیت های ایران در تولید نفت، درگیری های روسیه و آمریکا در زمینه انرژی، افزایش گازهای گل خانه ای، تلاش چین برای استفاده از جاده ابریشم یخی و همکاری بیشتر در حوزه انرژی با روسیه، بیش از هر چیز بر این امر تأکید دارد که ایران بایستی از شرایط موجود بهره مند شود.

این استاد دانشگاه خاطر نشان کرد: اروپا به این امر پی برده است که ایران دارای بزرگترین ذخایر گاز طبیعی است. چنین امری نشان میدهد ایران وزنه بزرگی است اما تاکنون فقدان فناوری، سرمایه و بازار موانع بزرگی برای نقش آفرینی پیش روی این کشور قرار داده است. ایران با نگاه به شرق تاکنون از توجه به بازار انرژی اروپا بازمانده است، در گذشته نیز حمایت شرکت گاز پروم از احداث خط لوله گازی صلح ایران در مرز پاکستان بیانگر معطوف کردن نگاه ایران به سمت شرق و دور شدن از بازار بزرگ وانحصاری انرژی اروپا برای روسیه بود.

دکتر امیراحمدیان در این خصوص افزود، در منشور استراتژی امنیت انرژی اتحادیه اروپا به متنوع سازی منابع اشاره شده در حالی که فناوری، سرمایه و بازار نیز در اتحادیه اروپا فراهم است. براین اساس ایران نیازمند نوآوری و به وجود آوردن اندیشه های  نو است تا در زمینه های مختلف  به ویژه انرژی همکاری های نوینی داشته باشیم.

وی در ادامه گفت: اهمیت دنبال کردن تأمین منافع ملی ایجاب می کند در ضمن همکاری با کشوری مثل روسیه با اتحادیه اروپا نیز درحوزه صادرات انرژی همکاری را در پیش بگیریم. بایستی به عنوان اندیشمندان هشیار باشیم و راه هایی را پیدا کنیم که با اعمال در سیاست خارجی منافع ملی ایران را در حوزه انرژی تأمین کند. 

  
دکتر حاجی مینه در دومین بخش از نشست به ضرورت بررسی پدیده ها و بحران های سیاسی از بعد انرژی تأکید کرد. بر این مبنا ریشه یابی و پیامدگرایی حمله روسیه را نیز با بررسی بعد انرژی حائز اهمیت دانست، چرا که از نظر وی محاسبات روس ها از انرژی یکی از دلایلی است که سبب شده تا روسیه در چنین زمانی به چنین جنگی دست بزند.

مدیر این گروه مطالعاتی ضمن اشاره به پیامدهای فوری جنگ اوکراین در حوزه قیمت ها، پیامدها در حوزه انرژی را از منظر تئوریک و نظریه های چهارگانه حوزه انرژی (ژئوپلیتیک انرژی، وابستگی متقابل، امنیت انرژی و دیپلماسی انرژی) مورد بحث و تحلیل قرار داد. 

برمبنای ژئوپلیتیک انرژی، هر کشوری که بر منابع انرژی دسترسی داشته باشد می تواند دولت های وابسته به منابع انرژی را کنترل کند و به نظر می رسد روسیه از گذشته تا کنون در قبال اتحادیه اروپا بر این مبنا رفتا کرده است. از منظر ژئوپلیتیک انرژی، کنترل روسیه بر منابع انرژی نقش مهمی در تصمیم روس ها برای حمله به اوکراین فارغ از پیامدهای اقتصادی آن داشته است به این معنی که روسیه از قبل با فروش نفت و گاز و زغال سنگ ذخایر ارزی خود را تا سقف افزایش داده بود و  با کنترل بر منابع عظیم انرژی  مورد نیاز اروپایی ها به عنوان یک اهرم فشار مانع واکنش جدی اروپایی ها خواهد شد. در چارچوب منطق پیامدنگری در حوزه ژئوپلیتیک، ایالات متحده آمریکا نیز با اعمال تحریم های مالی و خصوصاً انرژی درصدد است با تعلیق و مسدود کردن خطوط لوله انرژی روسیه به اروپا، ژئوپلیتیک انرژی را به نفع خود تغییر دهد. آمریکا که در حال حاضر 26 درصد گاز مایع ال ان جی اروپا را تأمین می کند درصدد است با محدود کردن و درنهایت به حداقل رساندن سهم روس ها از بازار انرژی اروپا، سهم خود از تأمین انرژی اروپایی ها افزایش دهد و با تشویق و وارد کردن بازیگران دیگر صادرکننده انرژی به سبد انرژی اروپایی ها، ژئوپلیتیک انرژی سنتی را در منطقه تغییر دهد. 

 وی افزود، ، نیاز اتحادیه اروپا برای واردات انرژی از روسیه و وابستگی روسیه به درآمدهای حاصل از صادرات انرژی بر مبنای نظریه وابستگی متقابل قابل تبیین است که مهمترین پیامد در این راستا تلاش دو طرف (روسیه و اروپایی ها) برای حفظ جریان انرژی علیرغم جنگ و تحریم های سنگین علیه روسیه است و مهمترین مصداق آن عدم همراهی اروپایی ها با تحریم آمریکا علیه بخش نفت و گاز روسیه است. در سطح دیگر باید گفت همان طور که در نخستین شوک نفتی در دهه هفتاد شاهد تأسیس آژانس بین المللی انرژی جهت مدیریت آنارشی در حوزه انرژی بودیم، در حال حاضر نیز پیامد این جنگ در این حوزه، تصمیم آژانس برای آزاد سازی 60 میلیون بشکه نفت از دخایر اضطراری جهت کنترل قیمت ها و ارائه دو راهکار بوده است: یکی پیشنهاد جایگزین برای انرژی روسیه است یعنی واردات ال ان جی برای کاهش وابستگی اتحادیه اروپا و دیگری تنوع در بازارها و سبد انرژی اتحادیه اروپاست که هر دوراهکار در راستای کاهش آسیب پیامدهای جنگ از منظر وابستگی متقابل هستند. 

در الگوی نظری سوم مبنی بر امنیت انرژی، دکتر حاجی مینه پیامدهای این جنگ را ایجاد ناامنی در حوزه تأمین انرژی دانست که از یک طرف بر اساس عدم اطمینان از تأمین انرژی باعث افزایش قیمت حامل های انرژی خواهد شد و از طرف دیگر واکنش نهادهای اروپایی برای تضمین امنیت انرژی اروپا را به دنبال خواهد داشت که در همین راستا کمیسیون اروپا چهار راهبرد یعنی ذخیرهسازی انرژی، خرید گروهی کشورهای اروپایی، تنوع بخشیدن به سبد انرژی اروپا به لحاظ تعداد منابع و تنوع انرژی و نهایتاً بهبود عملکرد پایانه های ال ان جی را ارائه کرده است. 

این استاد دانشگاه در ادامه گفت: از منظر نظریه دیپلماسی انرژی بر اساس دو الگوی کلی دیپلماسی در راستای تأمین انرژی و دیپلماسی استفاده از انرژی در راستای کسب اهداف سیاسی، روس ها همواره از منابع انرژی به عنوان منبعی برای قدرت و ابزاری برای پیش برد اهداف سیاست خارجی خود استفاده کرده اند همانند قطع انرژی به اتحادیه اروپا درسال های 2006 و 2009 که توسط روسیه صورت گرفت. اما در این مقطع؛ رویکرد سنتی روس ها مبنی بر استفاده ابزاری از انرژی برای رسیدن به اهداف سیاسی جای خود را به استفاده از ابزار نظامی به جای ابزار انرژی داد آنچه که پیامد آن به لحاظ امنیتی کردن محیط پیرامونی و منطقه ای و اولویت یافتن سیاست اعلی به جای سیاست ادنی، تضعیف دیپلماسی انرژی روس ها در خصوص اروپا در آینده خواهد بود،  که واکنش آلمان در عدم صدور جواز بهره برداری نورد استریم 2 با 11 میلیارد دلار سرمایه گذاری در همین راستا است، به عبارت دیگر پیامد این جنگ از منظر دیپلماسی انرژی تلاش اروپایی ها به عنوان مصرف کنندگان انرژی، استفاده معکوس از دیپلماسی انرژی (با محدود کردن واردات انرژی از روسیه) در راستای اعمال فشار بر روسیه جهت تغییر رفتار است، هرچند که روس ها با تقویت روابط انرژی خود با چین و راه اندازی پروژه خط لوله «قدرت سیبری» به عنوان تأمین کننده بزرگ گاز چین تأثیرات منفی دیپلماسی معکوس اروپایی ها و تحریم های حوزه انرژی را کاهش می دهند.

 
در بخش سوم دکتر رئوفی در تداوم بررسی پیامدها، سخنان خود را با پرداختن به اهمیت افزایش قیمت ها در برابر تحریمهای بانکی، تحریم افراد و تحریم های انرژی و عدم همراهی اتحادیه اروپا در تحریم های نفت و گاز روسیه از سوی ایالات متحده آغاز کرد.

 وی در ادامه بحث خود به نقشه جدید جهان اشاره کرد که در کتاب یرگین طرح شده است و  به G2یعنی ترکیب رقابت گونه ایالات متحده و چین و آن چه آینده دنیا را شکل می دهد، می پردازد. در چنین شرایطی چین بزرگترین مصرف کننده انرژی در جهان است و با توجه به تعهدات خود  نسبت به تغییرات اقلیمی بایستی در سبد مصرفی خود میزان مصرف ذغال سنگ را تا حد ممکن کاهش دهد که نشانگر افزایش اهمیت انرژی های تجدیدپذیر و گاز طبیعی است. از طرفی دیگر روسیه نیز در دوره قبل از تحریم ها در سیاست چرخش به شرق درصدد کاهش تأثیر تحریم ها برآمد، حال این پرسش مهم مطرح است که آیا این رابطه در دوره جدید همچنان تداوم خواهد داشت؟ این رابطه یک ازدواج بی دردسر است و یا یک هم سویی اساسی بین چین و روسیه را شاهد خواهیم بود که ممکن است نقشه جدید جهان را تغییر دهد؟

 از نقطه نظر این کارشناس مسائل انرژی وقتی از مواضع چینی ها در مورد تحریم ها در قبال روسیه آگاه شویم می بینیم که چینی ها از نگرانی های امنیتی روسیه در گسترش ناتو به شرق حمایت می کنند و در سوی دیگر پوتین در همه این سال ها چین را شریک استراتژیک کلیدی روسیه معرفی کرده و در مقابل روسیه نیز یکی از معتمدترین شرکای استراتژیک چین نشان داده شده است. پوتین روابط با چین را روابط بین دو قدرت بزرگ و نه قدرت منطقه ای بیان می کند و مسائل بین دو کشور را در مورد رهبری جهانی مطرح می کند. با این اوصاف به نظر می رسد روابط بین دو کشور ورای ازدواجی بی دردسر باشد.

وی افزود، اهداف کلان چین شامل اطمینان از بقای حاکمیت حزب و سیستم سوسیالیستی است و لازمه آن ثبات سیاسی داخلی، توسعه اقتصادی و اجتماعی پایدار است وسعی می کند با ایدئولوژی جای ملی گرایی را پر کند. آن چه برای امنیت حاکمیت، تمامیت ارضی و اتحاد ملی ضرورت دارد الحاق تایوان است که می توان گفت اکنون زمان مناسبی برای رسیدن به این هدف نیست، به دلایلی ازجمله این که تنگه مالاکا در اختیار ایالات متحده است، ابتکار کمربند وراه نیز اقدامی برای دور زدن این محدودیت استراتژیک است، بنابراین در این وضعیت چین نمی تواند حمایتی تمام قد از روسیه داشته باشد.

دکتر رئوفی گفت: درک شرایط کنونی نیازمند بازگشت به تحریم هایی است که بعد از الحاق کریمه در سال 2014  از سوی غرب و در بخش نفت و گاز در قبال روسیه اعمال شد،  علی رغم تحلیل هایی که بحرانی شدن وضعیت روسیه را ترسیم می کردند، علاوه بر رکورد در تولید نفت، تداوم روابط در حوزه انرژی با اتحادیه اروپا، پیش برد پروژه هایی نظیر ترک استریم، تداوم صادرات گاز به جمهوری های سابق شوروی و به سرانجام رساندن خط لوله قدرت سیبری و بهره برداری از پروژه ال ان جی یامال از سوی روسیه را مشاهده کردیم. 

وی  به دنبال پرداختن به سایر رویدادها پس از  بحران اوکراین نظیر وام های بزرگی که شرکت روسنفت از بانک های چینی دریافت کرد و پروژه های انرژی چین، در جمع بندی سخنان خود در بخش پایانی گفت: گرچه چین نیاز  به انرژی دارد اما شرایط بدون تنش را برای رسیدن به اهداف کلان خود ترجیح می دهد و تاکنون بحران ها را به بهترین شکل به فرصت تبدیل کرده است. چینی ها تلاش می کنند تا دریچه های جدیدی را به روی خود باز کنند و از روابط شخصی تا حد ممکن استفاده می کنند، افزون بر این تجربه خوبی در زمینه دور زدن تحریم ها دارند. از سویی دیگر ایالات متحده نیز تبصره هایی را برای همکاری روسیه با دیگران در نظر گرفته است و نباید فراموش کرد که تحریم های آمریکا از گذشته تا به امروز تولیدات آینده روسیه را و نه تولیدات فعلی این کشور را مورد هدف قرار داده اند.

در انتها و پس از پرسش و پاسخ حاضرین وجمع بندی سخنرانان این نشست خاتمه یافت.

تهیه و تنظیم گزارش: گلاره رستگارنیا، دبیر گروه نفت، گاز و انرژی های نو

جهت ارجاع علمی: بهرام امیراحمدیان، رحمت حاجی مینه، گزارش نشست «پیامدهای جنگ روسیه- اوکراین درحوزه نفت و گاز»، گروه نفت، گاز و انرژی های نو، تاریخ انتشار در سایت: 1400/12/22