«خیال اندیشی دینی، وظایف، نقش ها و کارویژه های آن»

«خیال ­اندیشی دینی، وظایف، نقش­ ها و کارویژه های آن» عنوان نشست تخصصی­ ای است که روز 13 مردادماه 1401 توسط گروه روندهای فکری در ایران و خاورمیانه، وابسته به پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه برگزارگردید. این نشست علمی با سخنرانی آقای دکتر بسام الجمل عضو هیئت علمی دانشگاه صفاقس تونس و با مدیریت و ترجمه هم زمان محمد عثمانی پژوهشگر مهمان در گروه روندهای فکری برگزار گردید.

این نشست اولین برنامه از سلسله نشست­های نواندیشی در جهان عربی – ایرانی است که در ادامه نیز این برنامه­ ها با دیگر متفکران جهان عربی- اسلامی تدوام خواهد یافت. اولین مهمان و سخنران این نشست دکتر بسام الجمل تونسی بود. دکتر الجمل از پژوهشگران مطالعات اسلامی با تمرکز بر متن قرآن است. وی با بهره­ گیری از روش­ شناسی­ های علمی و جدید در حوزه علوم انسانی، بازخوانی انتقادی مطالعات کلاسیک در حوزه معرفت ­شناسی اسلامی را مورد کنکاش خود قرار داده است. از جمله روش ­ شناسی ­های مورد توجه و تأکید ایشان «حوزه خیال ­اندیشی» است. چنین روش در میان پژوهش­ های دانشگاهی ما ایرانیان تا حدی مغفول واقع شده است، از این­ رو از برای شناخت و طرح آن در میان دانشجویان و نخبگان حوزه علوم انسانی به طرح آن در قالب سخنرانی اقدام شده است.

دکتر بسام الجمل رئیس کارگروه روش­ شناسی حوزه خیال اندیشی در جهان عرب به دلیل اشراف بر این روش و انجام پژوهش­ هایی در حوزه مطالعات اسلامی برای طرح بحث به این سخنرانی دعوت شد که در ادامه شرح مختصری از موضوعات مطرح شده توسط ایشان آمده است.

سخنان دکتر بسام الجمل

دکتر الجمل سخنرانی خود را با بیان این نکته آغاز کردند که این روش در میانه قرن بیستم از طریق کارهای ژان پل سارتر فرانسوی بارقه اولیه آن نمایان شد و در ادامه از طریق کارهای علمی گاستون باشلار فیلسوف فرانسوی – یونانی شاخ و برگ گرفت. در جهان عرب نیز از زاویه تقلیدی و مبهم این روش وارد حوزه ­های پژوهشی شد. اکنون با توجه به مطالعات عمیق صورت گرفته و ایجاد وحدت رویه در قالب انجمن­ های مختلف، این رهیافت پژوهشی، انسجام علمی و قابل استنادی پیدا کرده است. دکتر جمل سپس به تلاش­های خود در کاربرد این روش برای مطالعات اسلامی اشاره کردند که در گام اول برای تصور دقیق از حوزه خیال تعریفی ارائه نمود که تمام ادیان را صرف نظر از الهی یا انسانی بودن در بر بگیرد. تعریف وی از حوزه خیال دینی به مثابه روش عبارت است از: «مجموعه ­ای تولیدات زبانی و غیرزبانی که انسان دینی آن را برمی­سازد در ارتباط با امور متضاد و مطلق ­انگارانه و نیز در پاسخ فوری به دشواره­ ها و پرسش­ های بدیهی، دنیوی و اخروی به صورت کلی و جزئی است.» منطبق با این تعریف تمام تلاش­های علمی و غیرعلمی که به صورت فلسفی، کلامی و حتی آیین­ ها و شعائر دینی نمود یافته را می ­توان در حوزه خیال ­اندیشی دینی قرار داد.

بعد از تعریف، دکتر جمل پنج ویژگی­ را نیز برای حوزه خیال ­اندیشی دینی برمی ­شمارد. 1. حوزه خیال­ اندیشی دینی را به مثابه یک گفتمان باید دید که در ذیل آن معتقدین حقیقت، واقعیت و تاریخ را از زاویه آن درک و فهم می­ نمایند. این گفتمان پیوند روحی و ایمانی با معتقدین را تحکیم می­ کند و جایی برای نقد و حتی پرسش نمی­ گذارد.2. خیال ­اندیشی دینی امر جمعی است، یعنی در پویشی جمعی در بستر تاریخ نمود پیدا می­کند. اگر چه فردی نخبه یا عالمی دینی در طرح این امر کوشش می­کند، باید او را در بستر تاریخی از رهیافت­ های فکری و فرهنگی طولانی برسازنده هویت این دین دید. تصورات خیال­ اندیشی در پیوند با پویش­های صورت گرفته جمعی معنا می­ یابد.3. خیال ­اندیشی در مواجه با جهان­ اندیشی و هستی­ شناسی محتوا و حجمی متغییر دارد. این امر ناشی از ریشه ­های فرهنگی خیال ­اندیشی است که متکی به روایت­ های شفاهی از یک­سو و از سوی دیگر مانند اخبار تدوین شده است. در فهم این حوزه از خیال اندیشی باید خرده فرهنگ­ها و کل فرهنگ حاکم بر زمانه نقل رویدادها را فهمید. 4. خیال­ اندیشی ماهیتی شمول­گرایانه دارد. به صورتی که شما می­توانید مؤلفه ­های مشترک گسترده­ای در میان بسیاری از ادیان پیدا کنید. به عنوان مثال ایده­ هایی مانند تجسد خداوند یا آفرینش هستی و انسان روایتی یکسان میان ادیان ابراهیمی دارند. 5. خیال ­اندیشی دینی در ماهیت خود فراتر از اخبار ظهور می ­کند، یعنی بسیاری از مظاهر اخبار نه از باب درستی آن که از طریق ایمان به امری حقیقی و دینی تبدیل می­شود. در این باب قوانین علمی حاکم بر تاریخ و سنت جایگاهی ندارد. نتیجه این ویژگی­ ها این خواهد بود که حوزه خیال ­اندیشی دینی نقشی بنیادین در فهم ادیان دارد، زیرا بسیاری از تولیدات حوزه دینی برآمده از گفتمانی است که در قالب روش­ شناسی خیال ­اندیشی قابل تحلیل است.

بعد از این موضوع، دکتر جمل به وظایف خیال ­اندیشی دینی پرداختند. وی چهار وظیفه مهم را بر خیال­ اندیشی دینی مترتب می ­سازد. 1: وظیفه علت­ یابی و تفسیرانگارانه: تمام روایت­های امر دینی که به صورت­ های مختلف فلسفی، تأملی و تفسیر در زیست انسانی به طور ایجابی و سلبی مؤثر است و در قالب پرسش­ها خود را نمایان می­ سازد تا بر اساس آن درکی را نمایان سازد، از خیال اندیشی دینی ساطع می­ شود.2. وظیفه تأسیس: بخش بسیار مهمی از تولیدات حوزه خیال ­اندیشی، تأسیس پدیدارهای فرهنگی با رویکرد انتولوژیک است. پدیده هابیل و قابیل در ادیان مختلف به صورت­های مختلف تفسیر و علت ­یابی شده است، آغاز سلطه زیست کشاورزی و چوپانی تا یک­جانشینی انسان و آغاز تمدن، نمونه ­هایی از انگاره­ های تأسیس و برساختگی در خیال ­اندیشی دینی است. 3. وظیفه غیریت­ سازی: خیال ­اندیشی چه در قالب امر دینی یا مذهبی، ابزار مجادله و ایجاد دشواره با دیگری است. دیگری­ ای که از دین یا مذهب دیگری است. این غیریت ­سازی با همانندسازی و برتری جویی­ ها بر حقانیت خود و نفی دیگری کوشش می­کند. امری که در بنیاد خود سلطه بردیگری را پی­می­جوید. موارد بسیاری بر نزاع متکی بر برتری­ جویی در میان ادیان ابراهیمی و ادیان انسانی می ­توان برشمرد، این مسئله حتی به درون یک دین و مذاهب آن می­ توان سرایت داد. حتی می­ توان گفت که بقا و قوام این تلقی­ ها در تضاد با دیگری معنا پیدا می­کند. 4. وظیفه نهادینگی عقیده: خیال ­اندیشی در ذات خود نهادینگی قلبی داده­های دینی و مذهبی را میان پیروان و معتقدان خود پی­ می­ جوید. در این راستا، از روش­های مختلفی چون ترغیب و ترهیب یا ترساندن بهره می­ گیرد. تشویق و ترسانیدنی که متکی به امر متافیزیکی و آخرت ­گرایانه است. لذا در این وظیفه «اشباع روحی و درونی» در مقابل اقناع عقلی اولویت دارد. بهشت و جهنم در این راستا در ادیان فربه می­شود.

همچنین در بخش پایانی دکتر جمل به اصول برسازنده خیال ­اندیشی دینی اشاره کردند. اصولی که از زاویه آن می ­توان کنش و واکنش انسان دین­دار در بستر امر دینی را مورد کنکاش قرار داد. وی سه اصل را برشمرد: اول: تنبلی است که براساس آن انسان دین­دار با برسازی اموری، راه تعالی را بدون هیچ کوششی و تلاشی می­ پیماید. به طور مثال می­توان به بخشش گناه­ از طریق انجام یک کار خیر یا خواندن آیه­ای و یا نمازی و یا حتی زیارتی اشاره کرد. دوم: بُخل انسان در حوزه خیال ­اندیشی دینی که از انجام یک ذره کوچک خیر به ثروت معنوی گزاف می­رسد. در بنیاد تصورات خیال ­اندیشانه انسان نمی­تواند انسانی افراط­ گر باشد. سوم: آرزو و امید: انسان دین­دار همواره با امید و آرزو برای روزی بهتر در جهانی بهتر زندگی می­کند. نتیجه چنین مباحثی را دکتر جمل با تکیه بر حوزه خیال ­اندیشی دینی این موضوع دانست که می­توان امروز بسیاری از حوادث و پدیدارهای صورت گرفته در جهان را از زاویه خیال ­اندیشی دینی فهم نمود. بسیاری از آن­چه امروز به نام اسلام و یا سایر ادیان رخ می­دهد، ریشه در خیال ­اندیشی­ هایی دارد که در بستر فرهنگی و اجتماعی افراد صورت گرفته است. بینش­هایی که امروز ما با عنوان اسلام با آن روبرو هستیم و از آن به نام «بنیادگرایی» یاد می­شود، ریشه در تصورات برسازنده­ ای دارد که متکی به خیال­ اندیشی دینی است.

این جلسه علمی با پرسش و پاسخ میان مخاطبان با سخنران جلسه به پایان رسید. طرح پرسش­های مختلف از سوی شرکت کنندگان در نشست علمی مذکور و ارائه پاسخ توسط سخنرانان از دیگر بخش­های این نشست بود. گروه روندهای فکری پژوهشكده مطالعات استراتژیک خاورمیانه امیدوار است چنین آثار و نشست­هایی بتواند در حل و فصل معضلات جامعه ایران، جهان عربی- اسلامی و منطقه خاورمیانه نقش داشته باشند و راه های برون­ رفت از معضلات موجود را بگشایند. بدون تردید مسائل و معضلات هر حوزه تنها توسط محققان و متخصصان آن حوزه قابل حل و فصل است و این امر یعنی پرداختن به تبارهای فکری مسائل سیاسی و اجتماعی بیش از هر چیز نیازمند مشارکت جامعه علمی، اساتید و پژوهشگران این حوزه است.

نویسنده گزارش: محمد عثمانی، پژوهشگر مهمان و عضو گروه روندهای فکری