گونه شناسی سرمایه داری در خاورمیانه

نویسنده: دکترحسین دهشیار، استاد دانشگاه علامه طباطبایی

در گستره گیتی همه گیرترین واقعیت انکارناپذیر همانا وجود تفاوت های ماهوی و شکلی فزاینده در حیطه های سیاسی، فرهنگی و اجتماعی است. در کنار این تکثر آنچه جلب نظر می کند همانا همسویی در قلمرو اقتصادی می باشد. اکثر قریب به اتفاق کشورها در چارچوب حاکمیت الگوی اقتصاد سرمایه داری سیاست های مرتبط را طراحی، تدوین و اجرا می نمایند. ساختارهای قدرت سیاسی حاکم در تمامی این جوامع الگوی اقتصاد سرمایه داری را هویت بخش سامان دهی مالی، تولیدی و زمینه های مرتبط قرار داده اند. تمامی این کشورها در رابطه با جوهره سیستم اقتصادی هم داستان هستند امّا نکته کلیدی که وجه تمایز فراگیر در میان آنها باید در نظر گرفته شود همانا تفاوت در برداشتی است که آنان از سرمایه داری دارند و از سویی دیگر اینکه چه جایگاهی جامعه و حکومت در این شیوه تولیدی دارا می باشند. از این منظر چهار نوع سیستم سرمایه داری را می توان ترسیم ساخت.

سرمایه داری دولتی

این سیستم اقتصادی ابزار تولید همگی در اختیار ساختار قدرت سیاسی می باشد. مسئولیت تولید و تقسیم ثروت بر عهده نهادهای سیاسی است و تصمیم گیرندگان در قلمرو سیاسی در تحلیل نهایی تعیین می کنند که چه چیزی تولید و چه چیزی عرضه گردد.مردم هیچ نقشی در تصمیم گیریها ندارند. محققاً سیستم اقتصادی حاکم بر اتحاد جماهیر شوروی سرمایه داری از این نوع بود.

سرمایه داری حزبی

حاکم مستقر در جایگاهی است که تخصیص منابع و فرصت ها را در اختیار دارد. تصمیم گیرند گانی که بر اریکه قدرت حزبی سوار هستند تعیین می کنند که چه افرادی و کدامین مجموعه هایی می توانند به فعالیت اقتصادی بپردازند و از امتیازات بانکی و وام ها چه دولتی و غیره بهره ببرند. بازیگران اقتصادی مردم هستند امّا این حزب است که مجوز می دهد که کدامین افراد در جامعه و کدامین تشکیلات اقتصادی فرصت کار و فعالیت اقتصادی را داشته باشند. برجسته ترین نمونه را می تواند سیستم سرمایه داری حاکم بر چین دانست.

سرمایه داری رانتی

این نوع سرمایه داری به شدت مبتنی بر نوع رابطه افراد با ساختار قدرت سیاسی است. افراد و گروهها در جامعه به فعالیت اقتصادی مشغول می شوند و درآمد را از طریق شرکت در فعالیت های اقتصادی به دست می آورند. امّا تنها مجموعه ها و گروههایی در قلمرو اقتصادی رشد می کنند و قادر به انباشت ثروت و گسترش حیطه فعالیت خود می شوند که از ارتباط نزدیک با مسئولین سیاسی برخوردار هستند و در واقع اقتصاد کلان کشور در دست عده معدودی است که حامی و دنباله روی مجموعه های سیاسی حاکم هستند و جزو حامیان اصلی محسوب می گردند. قدرت اصلی اقتصادی دست نهادهای سیاسی است و مردم از آنها ارتزاق می نمایند. بسیاری از کشورهای آسیایی ، آفریقایی و آمریکای جنوبی از این دست هستند.

سرمایه داری بازاری

تولید ثروت در این سیستم بوسیله مردم انجام می شود. این تولید کنندگان و مصرف کنندگان هستند که با تعامل خود بازار را بوجود می آورند. بازار تعیین می کند که چه چیزی تولید شود و چه چیزی مصرف گردد. و از همه مهمتر اینکه چه فردی ثروتمند یا فقیر گردد. ساختار قدرت سیاسی تنها می تواند با مکانیزم های مالی و پولی خود مشوقی باشد برای اینکه تولید کنندگان و مصرف کنندگان تصمیم بگیرند در مسیری حرکت کنند که از نظر تصمیم گیرندگان سیاسی برای کشور بهتر است. حاکمیت با بازار است و حکومت در کنار بازار گام بر می دارد. کشورهای غربی این نوع سرمایه داری را دنبال می کنند.

خاورمیانه محققاً سرمایه داری بازاری به هیچ روی وجود ندارد و الگوی اقتصادی حاکم در بسیاری از سرزمین های این منطقه سبک های دیگر سرمایه داری می باشد. با توجه به اینکه رابطه جامعه و ساختار قدرت سیاسی در بسیاری از کشورهای خاورمیانه ماهیت مدنی را پیدا نکرده و با در نظر گرفتن اینکه بسیاری از این جوامع اقتصاد استخراجی را دارا می باشند پرواضح است که این فرصت بوجود نمی آید که سرمایه داری بازاری شکل بگیرد در نتیجه شکلی از اقتصاد سرمایه داری در بسیاری از کشورهای خاورمیانه پدیدار می شود که نقش جامعه در تولید ثروت در شکل حداقلی و حضور ساختار قدرت سیاسی در فعالیت های اقتصادی در شکل حداکثری متجلی گردد.

جهت ارجاع علمی: حسین دهشیار، « گونه شناسی سرمایه داری در خاورمیانه»، تاریخ انتشار در سایت مرکز: 1401/11/29