قلت آگاهی اجتماعی در خاورمیانه

نویسنده: دکتر حسین دهشیار، پژوهشگر ارشد و ناظر علمی گروه ملاحظات استراتژیک امریکا - خاورمیانه

1402/05/29

کشورهای خاورمیانه ویژگی ‌های مشابهی را متجلی می‌کنند. هما نطور که تمایزات فاحش و قابل توجهی را نیز به صحنه می‌آورند. این را باید کاملا طبیعی و دائمی ترسیم ساخت چرا که حوادث تاریخی و شرایط متفاوتی را در طول حیات خود تجربه کرده ‌اند. اما در بطن پذیرش این نکته، مهم است که توجه شود بعضی از این ویژگی‌ها به ضرورت اینکه ماهیت زیستی زیرساختی را دارا هستند از تعیین کنندگی و ضریب تاثیرگذاری به شدت فزاینده‌ تری برخوردار می باشند. در گستره‌ای زیست می‌کنیم که سرچشمه‌ی بسیاری از دانش‌ها و علوم بوده هر چند که در این پهنه جغرافیایی، امروزه کثیری کمترین بهره ‌ای از آگاهی اجتماعی را متجلی می‌کنند. آگاهی اجتماعی بر خاسته از تعاملات انسانها فرای خط کشی های نژادی، زبانی، قومیتی و جغرافیایی می باشد. در سطحی کلان انسان‌ها در جوامع این سرزمین‌ ها بدون توجه به جایگاه آنان در قبال یکدیگر کمترین میزان از چسبندگی اجتماعی را که اساسا ماهیتی انتخابی و اکتسابی را دارا می باشد هویدا می‌سازند چرا که علقه های نژادی، زبانی، قومیتی و جغرافیایی به عنوان مولفه های ازلی از ریشه‌های تاریخی ژرف و وسیعی در این منظومه انسانی برخوردار می‌باشند.

علقه ‌های ازلی خصلت ملی و یکپارچگی عام را فاقد هستند و به همین روی برای دوران پسا کشاورزی و عصری که تحرک و جا به‌ جایی در تمام حیطه ‌ها را به ضرورت ارتقای انسانی طلب می‌کند به هیچ روی کار آمد نمی‌توان در نظر گرفت. قرار گرفتن در چمبره‌ی ویژگی ‌های ازلی مانند زبان، نژاد و غیره که به صرف زائیده شدن از آن بهره‌مند می‌شویم فاقد هر گونه مبنای تعقلی و انتخابی می‌باشد و تنها منجر به دور شدن از مسیر تنیدگی بر مبنای ارزش‌ها همگانی انسانی در جوامع می‌گردد. وقتی صحبت از چسبندگی می‌گردد توجه معطوف به این است که انسان ‌ها می‌بایستی در خصوص یکدیگر احساس مسئولیت بنمایند فارغ از اینکه از چه تمایز ازلی که به صرف تولد از آن برخوردار گشته ‌اند بهره ‌مند می‌باشند.

احساس مسئولیت برخاسته از این فهم است که انسان به دیگران بالاخص به مردم جامعه‌ی خود دین ابدی دارد. این بدان جهت است که دیگران فرصت حیات و تعالی را با تلاش‌ها و اقدامات خود میسر ساخته ‌اند و بدین روی می بایستی به جهت بهره‌ مندی از فرصت ارتقاء انسانی همیشه در تلاش بود که زندگی متعالی تری را کمک به شکل گرفتن آن بکنیم. این حس تعهد به جامعه و دیگران برخاسته از فضیلتی به نام آگاهی اجتماعی است. بسیاری از روشنفکران، نخبگان و دانشگاهیان در سرزمین‌ های خاورمیانه فراوان به امور دنیای خارج از منطقه‌ ی خود وقوف دارند و تحولات فکری در جوامع توسعه ‌یافته را به نیکی درمی ‌یابند. اینان به حجم وسیعی از دانش نهفته در کتاب ‌ها دسترسی دارند و به عبارتی بسیار با سواد و از نظر علمی برجسته باید قلمداد شوند. لیکن به وضوح متوجه می‌شویم که در کثیری از این جوامع با این حجم وسیع از مطالعه در میان افراد نخبه، تکنوکرات ها و روشنفکران فزون ‌ترین میزان عقب‌ ماندگی در تمامی حوزه‌ها و اقتدارگرایی در تمامی ارکان اجتماعی در بطن فقدان جامعه‌ پذیری وجود دارد.

مطالعه ممکن است در سطح بالایی وجود داشته باشد و کتاب ‌های زیادی دست به دست بگردد اما آنچه وجود آن کم و قلت آن کاملا محسوس است همانا آگاهی اجتماعی می‌باشد. آگاهی اجتماعی از ذخیره ‌ی حجم وسیعی از اطلاعات و مطالعه به وجود نمی‌آید بلکه آگاهی به معنای وجود احساس مسئولیت نسبت به دیگر انسان‌ها و حق محوری در اندیشه ورزی می باشد. به صرف مطالعه آگاهی متجلی نمی گردد. مطالعه انباشت داده ها را افزون می سازد و بقچه ای از اطلاعات صرف را پدید می آورد. آنچه دانش را خصلت اجتماعی اعطا می نماید بکارگیری آن در راستای ارتقای تعالی جامعه است.کار فکری به ضرورت روشنفکر را بوجود می آورد اما صرف روشنفکر بودن آگاهی اجتماعی را سبب نمی گردد. در بسیاری از کشورهای خاور میانه عربی با وجود کثرت روشنفکران بیشترین میزان حق ستیزی و اقتدار گرایی را شاهد هستیم. اینکه جنبش های اجتماعی در جهان عرب همیشه باز گشت به نقطه صفر را رقم می زنند را باید به سبب کثرت روشنفکر بدون آگاهی اجتماعی دانست.

ممکن است مطالعه اندک کرده باشد اما همان میزان کم مطالعه او را کمک نموده که به این مهم دست یابد که در قبال دیگران مسئولیت دارد. دانش و مطالعه باید ارزش افزوده تولید کند که همانا انباشت آگاهی می‌باشد. البته ارزش افزوده دانش و مطالعه می‌بایست ایجاد مسئولیت نسبت به دیگر انسان‌ها فارغ از تمام تمایزات ‌باشد. دانش و علمی که سبب نشوند مسئولیت در قبال شرایط زیستی دیگر انسان‌ها در فرد به وجود آید هر چقدر هم که زیاد و حجیم باشد چون ایجاد ارزش افزوده یعنی آگاهی نمی‌کند کمترین اعتباری را دارا می باشد. کثرت کتاب ‌های مطالعه شده آگاهی اجتماعی را به وجود نمی‌آورد بلکه وجود حس مسئولیت است که آگاهی را قوام می بخشد هر چند متکی به حجم محدودی از دانش و مطالعه باشد. مطالعه و بهره‌ مندی از دانش ضرورتا انسان‌های بهره مند از آگاهی اجتماعی را پرورش نمی‌دهد که شاید بتوان خاورمیانه عربی را مصداق بارز آن قلمداد ساخت.

جهت ارجاع علمی: حسین دهشیار، « قلت آگاهی اجتماعی در خاورمیانه»، تاریخ انتشار در سایت مرکز: 1402/6/4