خاورمیانه شناسی ، نه تقلیل گرایی و نه استثناگرایی

The Middle East

Edited by: Ellen Lust, University of Gothenburg 

ویراستار؛ الن لاست

انتشارات؛ چاپ 15 در 2023 انتشارات سج

تهیه: دکتر شهاب دلیلی، مدیر گروه متن های اساسی در خاورمیانه شناسی

توضیح پژوهشکده: «متن های پایه و تازه» آثار جدید و مهمی هستند که به قلم دانشوران سرشناس جهان نوشته و از سوی ناشران معتبر بین المللی منتشر می شوند. از آن جا «مرور ادبیات جهانی در باب خاورمیانه شناسی» بخش مهمی از پژوهش های اساسی را تشکیل می دهد ، گروه مطالعات پیشرفته متون اساسی، بر آن است که این متن ها را به صورت هفتگی معرفی و خلاصه ای از ادعاها و یافته های نویسندگان مطرح دنیا در باب خاورمیانه را منتشر کند. انتشار این آثار لزوماً به معنای تأیید محتوای آنها نیست اما اطلاع از این آثار دوران ساز و حرفه ای می تواند راهی باشد برای رهایی از تحقیقات کلی و تکراری و غیرکاربردی در زمینه پژوهش ها و مطالعات مربوط به خاورمیانه. اعضای گروه مطالعات متن های اساسی در نشست های ماهانه خود که به صورت منظم و بسته در پژوهشکده مطالعات پیشرفته خاورمیانه برگزار می گردد این متن ها را وارسی و به بحث نهاده و موارد متناسب را جهت انتشار در سایت مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه عرضه می نماید. در نظر است هر هفته یکی از این آثار را تلخیص و منتشر کنیم.

ویراست 15 کتاب «خاورمیانه[1]» به اهتمام الن لاست در سال 2023 در انتشارات سج منتشر شده است. این کتاب امروز به عنوان یک منبع مرجع در حوزه خاورمیانه پژوهی شناخته می شود. خانم لاست بیش از این که استاد علوم سیاسی در دانشگاه گوتنبرگ باشد، سابقه مدیریت مرکز مطالعات خاورمیانه در دانشگاه ییل و همچنین مدیر موسسه حکمرانی و توسعه محلی در آن دانشگاه را دارد. او در الجزایر، مصر، اردن، کنیا، لیبی، مالاوی، مراکش، فلسطین، سوریه، تونس و زامبیا پژوهش و تحقیقات میدانی انجام داده و در این کتاب در کنار برترین محققان و خاورمیانه پژوهان به وارسی وضعیت کشورهای خاورمیانه پرداخته است. در هر یک از 25 بخش این کتاب یک خاورمیانه پژوه بخشی از وضعیت و تحولات خاورمیانه را به تفکیک کشور شرح داده است.

پیشگفتار کتاب به قلم لینا خطیب است. خطیب به عنوان مدیر موسسه سواس (SOAS / School of Oriental and African Studies )، مدرسه مطالعات شرقی و آفریقایی در دانشگاه لندن فعالیت پژوهشی دارد. او پیش از این مدیر میز خاورمیانه و شمال آفریقا در موسسه چتم هاوس و مدیر مرکز خاورمیانه موسسه کارنگی بوده است. لینا خطیب و الن لاست در قالب این کتاب رویکرد مطالعاتی جدیدی را به خاورمیانه پژوهان پیشنهاد می کنند تا آنها بهتر از گذشته به مطالعه این منطقه و درک بهتر تحولات آن بپردازند. هشت فصل ابتدایی این کتاب نمایی کلی از وضعیت خاورمیانه از جمله ساختار خاورمیانه مدرن، مناقشه های اصلی این منطقه، بازیگران و افکار عمومی، تغیرات اجتماعی ـ اقتصادی و سیاسی، روابط با جهان و در مجموع وضعیت دین، جامعه و سیاست را برای دانشجویان شرح می دهد و بخش دوم در قالب 17 فصل، برترین خاورمیانه پژوهان به طور جداگانه به کشورهای این منطقه می پردازند و از الجزایر، مصر، لیبی، مراکش و تونس تا اسرائیل، فلسطین، لبنان، اردن، عراق، ایران، ترکیه و تمامی کشورهای عربی حاشیه جنوبی خلیج فارس را وارسی می کنند.

توصیه اصلی کتاب به خاورمیانه پژوهان؛ راهی میان استثناگرایی و تقلیل گرایی

به عقیده خطیب و لاست، هیچ منطقه ای به اندازه خاورمیانه نظرها را به خود جلب نکرده است. بسیاری از محققان با نگاهی انتقادی به نام «خاورمیانه» به عنوان مفهومی غربی می نگرند چون عبارت «میانه» در خاورمیانه به فاصله ای که با اروپا دارد معنا می یابد. از نظر آنها خاورمیانه یکی از پرآشوب ترین مناطق جهان است که درگیری های متوالی و جنگهای مدام در آن اتفاق می افتد. مقابله فلسطین و اسرائیل بیشتر از نیم قرن طول کشیده و همچنان نیز ادامه دارد. علاوه بر این «جنگهای داخلی» در لیبی، سودان و برخی دیگر از کشورهای این منطقه وجود دارد. «جنگ بین دو کشور» مانند حمله عراق به ایران، حمله عراق به کویت یا حمله اسرائیل به لبنان نیز در این منطقه وجود داشته و مانند حمله عربستان به یمن همچنان ادامه دارد. به این ترتیب خاورمیانه با سه دسته «جنگ داخلی»، «جنگ منطقه ای» و «درگیری بین المللی» روبرو است (Lust, 2023 : 47). به این معنا شاید سوریه نمادی کوچک از وضعیت خاورمیانه باشد که در آن هم جنگ داخلی (بین موافقان و مخالفان بشار اسد) وجود دارد، هم جنگی منطقه ای (چون ترکیه، قطر، عربستان و ایران در آن حضور دارند) و هم عرصه نبردهای بین المللی (حضور کشورهای غربی و فرامنطقه ای) است. مضاف بر این که سوریه به زمین بازی بن بست روابط بین میان واشنگتن و مسکو تبدیل شده و آمریکا و روسیه هر یک از یکی از طرف های درگیر حمایت می کنند.

به عقیده خطیب خاورمیانه امروز به مفهوم «درگیری» تعبیر و تفسیر می شود، اما نه یک درگیری ساده بین خیر و شر، بلکه این درگیری بین دولتها و شورشیان است. آنها بر سر مسائل ناشی از منافع سیاسی و ژئواکونومیکی با یکدیگر درگیر می شوند و بازیگران داخلی و خارجی به این درگیری افزوده می شوند. به این ترتیب شاید یکی دو کشور بر سر برخی موضوعات مواضع مشترکی با یکدیگر داشته باشند، اما بر سر موضوعات دیگر به شدت با یکدیگر تعارض و تقابل دارند. گروه های مسلح نیز در اغلب مواقع برای دستیابی به قدرت، اتحادها و ائتلاف های خود را زیر پا می گذارند. مردم هم مجبور هستند برای بقا و داشتن امنیت از حاکمان قدرت مند منطقه اطاعت کنند. البته که لاست و خطیب تأکید می کنند که ما در رسانه ها خاورمیانه را با خشونت و افراط گری می بینیم و می شناسیم، در حالی که مردم این منطقه غنای فرهنگی و تاریخی قابل توجهی دارند.

نویسندگان این کتاب هم از منظر موضوعات و هم از منظر کشورها به وارسی خاورمیانه می پردازد. به زعم خاورمیانه پژوهانی که در این پروژه پژوهشی با خانم لاست و خطیب همکاری داشته اند هیچ یک از کشورهای خاورمیانه با یکدیگر یکسان نیستند و نباید به صرف برخی شباهتها یا داشتن ساختارهای مشابه دینی، قومی، فرقه ای و... وضعیت پویای آنها را یکسان ببینیم. در نتیجه اولین تأکید لاست و خطیب به خاورمیانه پژوه جوان این است که به شکل افراطی دست به ساده سازی و تقلیل گرایی نزنید و در عین حال نیز قائل به استثنایی بودن خاورمیانه نباشید و با گامهای محکم میان استثناگرایی (exceptionalism) و تقلیل گرایی (reductionism) حرکت کنید (Lust, 2023 : 49).

خانم لاست به خاورمیانه پژوهان توصیه می کند که در مطالعات خود به خاورمیانه به عنوان منطقه ای متحد و متنوع نگاه کنند. او به اعتراضات سال 2010 در این منطقه اشاره می کند تا با بررسی رابطه پیچیده مردم و دولت های منطقه منا نشان بدهند که مقصود از «منطقه ای متحد و متنوع» چیست. به عقیده او قیام مردم در تونس باعث فرار رئیس جمهور در ژانویه 2011 شد و موجی از اعتراضات را از مصر تا یمن به وجود آورد، اما نتایج این اعتراضات متفاوت بود. با آن که اعتراضات در تونس، مصر، لیبی و یمن به سرنگونی رهبران سیاسی انجامید اما تنها در سوریه، لیبی و یمن جنگ داخلی شکل گرفت و ادامه یافت. همین اعتراضات در الجزایر، مراکش، اردن و پادشاهی های حاشیه جنوبی خلیج فارس نه تنها به جنگ داخلی منجر نشد، بلکه حتی نتوانست باعث تغییر رهبران سیاسی شود. اعتراضات سال 2010 همچنین باعث شکل گیری موج جدیدی از مهاجرت به کشورهای همسایه از جمله لبنان، اردن، ترکیه، عراق و تونس و همچنین غرب شد. در اثر این اعتراضات گروه های تروریستی فراملی در عراق و سوریه شکل گرفتند و موجودیت دولت در این کشورها را به چالش کشیدند و باعث سرازیر شدن پول و منابع مالی تأثیرگذار به این منطقه شدند. به این ترتیب منطقه ای که برای مدتهای مدیدی صرفا با اسلام، نفت و رهبران اقتدارگرای کشورهای عربی شناخته می شد از تنوع خود خارج و به یکباره و به طور واحد با انقلاب، جنگ داخلی و پناهندگان شناخته شد.

به گفته خانم لاست باید بپذیریم که این منطقه از مراکش در مغرب، تا ترکیه در شمال، ایران در شرق و عربستان در جنوب دارای طیف وسیعی از عوامل تاریخی، سیاسی و اجتماعی است. لذا نباید به یک چشم به تمام آنها نگاه کنیم و حکم واحدی را برای تمام آنها صادر کنیم. چاپ پانزدهم کتاب «خاورمیانه» عوامل متحد کننده و متمایز کننده کشورهای جنوب غربی آسیا را وارسی می کند تا دریابد که مسیرهای متفاوت چگونه باعث تمایز این کشورها شده اند؟ به زبانی ساده تر الن لاست، لینا خطیب و دیگر نویسندگان به این سوال پاسخ می دهند تفاوت در مسیرهای توسعه اجتماعی، اقتصادی و سیاسی چگونه می تواند باعث شکل گیری کشورهای متفاوت در خاورمیانه شود؟