چالش های خاورمیانه پژوهی

Researching the Middle East

Edited by Lorraine Charles, Ilan Pappé and Monica Ronchi

Edinburgh University Press/ 2022

چالش های خاورمیانه پژوهی

ویراستاران؛ ایلان پاپه و همکاران

سال انتشار؛  دانشگاه ادینبور 2022

تهیه: دکتر شهاب دلیلی، مدیر گروه متن های اساسی در خاورمیانه شناسی

توضیح پژوهشکده: «متن های پایه و تازه» آثار جدید و مهمی هستند که به قلم دانشوران سرشناس جهان نوشته و از سوی ناشران معتبر بین المللی منتشر می شوند. از آن جا «مرور ادبیات جهانی در باب خاورمیانه شناسی» بخش مهمی از پژوهش های اساسی را تشکیل می دهد ، گروه مطالعات پیشرفته متون اساسی، بر آن است که این متن ها را به صورت هفتگی معرفی و خلاصه ای از ادعاها و یافته های نویسندگان مطرح دنیا در باب خاورمیانه را منتشر کند. انتشار این آثار لزوماً به معنای تأیید محتوای آنها نیست اما اطلاع از این آثار دوران ساز و حرفه ای می تواند راهی باشد برای رهایی از تحقیقات کلی و تکراری و غیرکاربردی در زمینه پژوهش ها و مطالعات مربوط به خاورمیانه. اعضای گروه مطالعات متن های اساسی در نشست های ماهانه خود که به صورت منظم و بسته در پژوهشکده مطالعات پیشرفته خاورمیانه برگزار می گردد این متن ها را وارسی و به بحث نهاده و موارد متناسب را جهت انتشار در سایت مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه عرضه می نماید. در نظر است هر هفته یکی از این آثار را تلخیص و منتشر کنیم.

ایلان پاپه (Ilan Pappé) استاد تاریخ در دانشگاه اگزستر (University of Exeter) در انگلستان و مدیر مرکز مطالعات اروپایی در مورد فلسطین (Institute for Palestine Studies / IPS) بیش از هر چیز به عنوان تاریخ نگاری پساصهیونیست شناخته می شود که در اغلب آثار خود نگاهی انتقادی به تاریخ اسرائیل دارد. او پیش از انتشار کتاب «خاورمیانه پژوهی[1]» کتاب های متعددی از جمله «خاورمیانه نوین» (1385)، «پاکسازی قومی فلسطین» (1394)، «غزه در بحران» (1397)، «ایده اسرائیل» (1398)، «ده غلط مشهور درباره اسرائیل» (1399)، «درباره فلسطین» (1401) و... را منتشر کرده است. پاپه و نویسندگانی که در کتاب درسی «خاورمیانه پژوهی» او را همراهی کرده اند، هدفی مشترک دارند؛ آنها تلاش دارند در این کتاب به خاورمیانه پژوهان نشان دهند که تحقیق و پژوهش در مورد خاورمیانه با چه چالش های فرهنگی، مفهومی و روش شناختی روبرو است. برای آنها مهم و حیاتی است که خاورمیانه پژوهی از یک سو دچار تله دیدگاه های شرق شناسانه و از سوی دیگر درگیر تعصبات قوم مدارانه نشوند. پاپه و نویسندگان این کتاب (شانزده پژوهشگر) تجربه علمی و عملی خود را با خاورمیانه پژوهان جوان به اشتراک می گذارند؛ اغلب آنها در خاورمیانه و شمال آفریقا پژوهش میدانی داشته و به طور حرفه ای با شیوه های قوم نگاری، نمادشناسی، روش شناسی و تحلیلهای نظری و مفهومی آشنایی دارند. به همین علت است که این کتاب امروز به عنوان یک کتاب کمک درسی شناخته می شود.

چالش های خاورمیانه پژوهی

به عقیده پاپه خاورمیانه پژوهی اساسا چالش برانگیز است. به عنوان مثال اسناد رسمی یا اصلا وجود ندارند یا در دسترس نیستند یا از اساس سیستم های سیاسی شفاف عمل نمی کنند و برای کنترل بیشتر مردم حاضر به ارائه اسناد به پژوهشگران نیستند. با آغاز اعتراضات خیابانی در کشورهای عربی این وضعیت بدتر هم شد. پژوهش های میدانی به تهدیدی شخصی تبدیل شدند و دولت ها به پژوهش و پژوهشگران به چشم برنامه ای سازماندهی شده نگاه می کردند که امنیت و ثبات آنها را به خطر می اندازند. با ادامه اعتراضات در سوریه، عراق، یمن و... این نگاه امنیتی تشدید شد و کشورهایی هم که از ثبات نسبی برخوردار بودند، نگاه خوبی به پژوهشگران نداشتند. اگر مثال مشهور قتل جمال خاشقجی را کنار بگذاریم، امارات متحده، متیو هجز (Matthew Hedges) را که دانشجوی دکتری دانشگاه دورهام بود به عنوان جاسوس بازداشت کرد؛ یا جولیو رجنی (Giulio Regeni)، دانشجوی دوره دکتری در دانشگاه کمبریج در مصر به طرز فجیحی به قتل رسید. اینها تنها نمونه هایی از خطرات و چالش های خاورمیانه پژوهی است. پاپه و همکاران او در این کتاب تلاش می کنند این مشکلات و بیشتر از اینها را بررسی کنند. مشکلاتی که بیشتر از آن که مربوط به نظام سیاسی بشوند به نظام فکری، روش شناسی و نظریه ها مربوط می شوند. به عقیده آنها خاورمیانه پژوهی با چالش های متعددی روبرو است اما چالش روش شناختی، نگاه شرق شناسی و باورهای قوم نگاری از مهمترین این آنها هستند که افتادن در تله آنها می تواند نتایج ناصواب و نا صحیحی را به بار بیاورد.

به عقیده پاپه، خاورمیانه پژوهان باید در ارجاع مداوم به تجربه هایی شخصی خود درنگی داشته باشند؛ چرا که می تواند به عنوان چالشی مهم آنها را اسیر تله های شرق شناسانه و تقلیل گرایانه کند. با آنکه تجربه شخصی خاورمیانه پژوه می تواند به آنها در صورت بندی نظری و چارچوب مفهومی و استفاده از روش شناسی خاصی کمک کند؛ اما باید به این دسته بندی ها و روش شناسی ها به دیده تردید نگاه کنیم. باید توجه داشته باشیم که هر پژوهشگر بر اساس زمینه ای که در آن تحصیل کرده و داده هایی که در دست دارد اقدام به خاورمیانه پژوهی می کند. چه کمی و چه کیفی این داده زمینه مند و وابسته به پارادایم های فکری خاصی هستند و باید در استفاده و کاربرد آنها محتاط عمل کنیم. برای مثال استفاده از داده های اینترنت نباید ما را گمراه کند که اینها عین حقیقت زندگی روزمره مردم خاورمیانه هستند. پس لازم است برای پژوهش در مورد خاورمیانه آشنایی نزدیکی با زبان، فرهنگ و مهمتر از آن پویایی های تاریخی، اجتماعی، سیاسی، اقتصادی این منطقه داشته باشیم؛ اما از آن سو نیز اسیر استثناگرایی در مورد وقایع و رخدادهای این منطقه نیز نشویم. بخش قابل توجهی از این کتاب به این ظرایف توجه می کند و از پیچیدگی های آن میگوید.

پاپه مانند دیگر آثار خود اصل را بر تاریخ نگاری انتقادی می گذارد و توصیه می کند که برای خاورمیانه پژوهی باید اول با بازنگری در تحقیقات تاریخ نگارانه آغاز کنیم و سپس به سراغ روش شناسی های جدید برویم و به سوالات مهمی پاسخ بدهیم. به عقیده او این سوالات بسیار محدود و مشخص هستند. برای مثال امپریالیسم و استعمار تأثیری بر این منطقه گذاشته اند؟ یا دریابیم که اسلام و تفکرات چپ چه هم افزایی هایی را در دوران مدرن خاورمیانه داشته اند؟ در مرحله بعد برای خاورمیانه پژوهی باید به کشور مورد مطالعه متمرکز شویم. به عقیده او و همکارانش تحولات هر کشور حول مفهوم خاصی شکل می گیرند و پیش می روند. برای مثال خشونت در لیبی، فرقه گرایی در لبنان، بحران پناهندگی در اردن، چالش حقوق زنان در کشورهای عربی و مسئله زبان و تفاوت زبان استاندارد و زبان محاوره ای در ارتباطات مجازی توان و استعداد آن را دارند تا نمادهای متفاوت و نشانگان خاص خود را ایجاد کنند و به خاورمیانه پژوهان جهت بدهند.