کمک های امنیتی به خلیج فارس؛ چالش ها و تغییرات مورد نیاز

Alaoui, Hicham and Springborg, Robert (2023) Security Assistance in the Middle East: Challenges ... and the Need for Change. Lynne Rienner Publishers

ویراستاران؛ هشام علوئی و رابرت اسپرینگبورگ

سال انتشار؛ 2023 ، انتشارات لین لینر

تهیه: شهاب دلیلی، مدیر گروه متن های اساسی در خاورمیانه شناسی

توضیح پژوهشکده: «متن های پایه و تازه» آثار جدید و مهمی هستند که به قلم دانشوران سرشناس جهان نوشته و از سوی ناشران معتبر بین المللی منتشر می شوند. از آن جا «مرور ادبیات جهانی در باب خاورمیانه شناسی» بخش مهمی از پژوهش های اساسی را تشکیل می دهد، گروه مطالعات پیشرفته متون اساسی، بر آن است که این متن ها را به صورت هفتگی معرفی و خلاصه ای از ادعاها و یافته های نویسندگان مطرح دنیا در باب خاورمیانه را منتشر کند. انتشار این آثار لزوماً به معنای تأیید محتوای آنها نیست اما اطلاع از این آثار دوران ساز و حرفه ای می تواند راهی باشد برای رهایی از تحقیقات کلی و تکراری و غیرکاربردی در زمینه پژوهش ها و مطالعات مربوط به خاورمیانه. اعضای گروه مطالعات متن های اساسی در نشست های ماهانه خود که به صورت منظم و بسته در پژوهشکده مطالعات پیشرفته خاورمیانه برگزار می گردد این متن ها را وارسی و به بحث نهاده و موارد متناسب را جهت انتشار در سایت مرکز پژوهش های علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه عرضه می نماید. در نظر است هر هفته یکی از این آثار را تلخیص و منتشر کنیم.

هشام علوئی علاوه بر دانشیار پژوهشی در دانشگاه هاروارد و ریاست بنیاد «مولای هشام»، عضو بنیاد بین المللی صلح کارنگی نیز هست. او کوچک ترین پسر سلطان محمد پنجم است. هشام علوئی برخلاف پسر عمومی خود (سلطان فعلی مراکش) به سلطنت نرسید، بلکه به دلیل اندیشه های انتقادی و مشروطه خواهی، لقب سلطان سرخ مراکش را به خود اختصاص داده است.

علوئی به همراه رابرت اسپرینگبورگ استاد مدعو در دانشکده مطالعات جنگ در کالج کینگ لندن و مدیر مرکز تحقیقات آمریکا در مصر، در 6 فوریه 2020 مقاله ای تحت عنوان «کمک های امنیتی در خاورمیانه: صفحه شطرنج سه بعدی» را در مرکز خاورمیانه ای موسسه کارنگی انتشار دادند که در 14 فروردین 1399 برگردان آن توسط سایت دیپلماسی ایرانی با همین عنوان انتشار یافت. بعدتر نویسندگان ایده اصلی مقاله خود را در کتابی با عنوان «کمک های امنیتی در خلیج فارس؛ چالش ها و تغییرات مورد نیاز» (2023) از سوی انتشارات لین لینر منتشر کردند. در ادامه ایده اصلی این کتاب وارسی می شود.

قاعده اول ؛ «ضرر نرسانید»

بقراط به ما توصیه می کند که «ضرر نرسانید تا امنیت داشته باشید». این توصیه در مورد همکاری های امنیتی در خاورمیانه نیز کاربرد دارد. به عقیده علوئی و اسپرینگبورگ شواهد گویای آن است که کمک های امنیتی به خاورمیانه نه راه حل بلکه خود بخشی از مشکل ناامنی این منطقه است. تقریبا تمامی شاخص ها از بودجه نظامی، تعداد نظامیان، کشتگان و آوارگان ناشی از جنگ نشان می دهد که منطقه منا ناامن ترین و در عین حال نظامی ترین منطقه در دنیای امروز است. به گونه ای که شش کشور از ده کشور اول نظامی در جهان (از مجموع 151 کشور) در منطقه منا قرار دارند. با این حال تأمین و تضمین امنیت همچنان اولین نگرانی مردم خاورمیانه است. بررسی کمک های مالی آمریکا به کشورهای جهان نشان می دهد که در میانه سال های 2000 تا 2018، چیزی حدود 55 درصد این کمک های به خاورمیانه اختصاص یافته است. اما با تمام این اوصاف نه تنها امنیت این کشورها تأمین نشده بلکه تأثیر منفی بر روند توسعه اقتصادی این منطقه گذاشته است. نرخ رشد اقتصادی پایین خاورمیانه در حالی است که نرخ رشد جمعیت این منطقه در رتبه دوم جهانی قرار دارد.

دولتهای سرکوب گر، سابقه بد در نقض حقوق بشر، عقب گرد روند دموکراتیزاسیون و... نشان می دهد که کمک های مالی و همکاری ها امنیتی غرب منجر به تأمین و تضمین امنیت در منطقه منا نشده است. روابط منطقه ای کشورها خاورمیانه و شمال آفریقا نیز تحت تأثیر این همکاری های به مسابقه ای تسلیحاتی تبدیل شده و شکاف های منطقه ای را تشدید کرده است.

به عقیده علوئی و اسپرینگبورگ منطقه منا دچار طاعون جنگ شده و دلیل اصلی آن دقیقا همین کمک های امنیتی است. آن دو معتقد هستند که اگر امروز بقراط زنده بود به ما می گفت که زیان همکاری ها و کمک های امنیتی در منطقه منا بسیار بیشتر از سود و فایده آن است. اما سوال مهم تر این است که چگونه می توانیم هزینه ها را کاهش و مزایای آن را افزایش دهیم؟ علوئی و اسپرینگبورگ در این کتاب به دنبال پاسخ این سوال هستند.

منطقه منا و کمک های امنیتی بی ثمر غرب

مزیت های کمک های امنیتی غرب برای خاورمیانه بر یک مفروض مترنیخی در روابط بین الملل استوار است، مبنی بر این که توازن قوا باید ابتدا در داخل کشورها به وجود آید و سپس میان دولت‌ها ایجاد می‌شود. اما به عقیده نویسندگان کشورهای منطقه منا در دوران پسااستعماری قرار دارند و این وضعیت مشکلات آنها را دو چندان می کند.

علوئی و اسپرینگبورگ معتقد هستند که در تمام طول جنگ سرد، آمریکا و شوروی برای کسب نفوذ در منا با یکدیگر رقابت کردند و برای پیروزی خود تسلیحات بیشتری به کشورهای این منطقه داده اند؛ هر یک از آنها می خواستند با کمک های اقتصادی و نظامی خود مدل توسعه کمونیستی یا سرمایه داری را در منطقه گسترش دهند و کشور دریافت کننده را به بلوک خود اضافه کنند. اما امروز جنگ سرد به شکل قدیم آن دیگر وجود ندارد و فارغ از بلوک بندی به سبک جنگ سرد، فروش تسلیحات در اولویت قرار گرفته است. کشورهای منطقه نیز علاوه بر رقابت تسلیحاتی با یکدیگر به دنبال دستیابی به فناوری های جدید تسلیحاتی هستند و این روند باعث شده تا وضعیت آشفته خاورمیانه با جنگ ترکیبی و نامتقارن وخیم تر شود و نبرد میان دولت ها (وضعیت سیاه و سفید) به نبردهای نیابتی (وضعیت خاکستری) سوق پیدا کند. در نتیجه چنین تغییر و تحولاتی تسلیحات نظامی به میزان زیادی جای خود را به جنگ سایبری، فیک نیوزها و انتشار اطلاعات نادرست داده و موجب شده اند که ندانیم نتیجه نهایی جنگ چیست و به سود کیست. به این ترتیب منطقه منا وارد دوره ای از درگیری های دائمی شده که بیشتر شبیه دنیای هابزی است.

آنتونی کوردزمن در فصل دوم کتاب به روشنی شرح می دهد که آمریکا دیگر مانند گذشته استراتژی واحدی برای منطقه منا در دستور کار خود ندارد و صرفا بر اساس منافع ملی خود به صورتی موردی با کشورهای این منطقه مواجهه می شود. زینب ابوالمغد نیز در همین کتاب (فصل ششم) استدلال می کند که آمریکا و کشورهای غربی همزمان کمک های اقتصادی و تسلیحاتی خود به کشورهای خاورمیانه را کاهش داده اند و برای مثال مانند گذشته (مانند دهه 1980) دیگر توجهی به مصر و سیاست های قاهره ندارد. اما کاهش کمک های آمریکا و کشورهای غربی باعث نشده کشورهای منطقه منا نیز چنین سیاستی را دنبال کرده و بودجه نظامی خود را کاهش یا حداقل ثابت نگه دارند. برای مثال با این که حمایت های مالی غرب از اردن کاهش چشم گیری داشته اما اردن همچنان قدرت نظامی خود را حفظ کرده و نظامیان در بالاترین سطوح تصمیم گیری این کشور قرار دارند. تونس نیز چنین وضعیتی دارد.

پیامدهای کمک های امنیتی بی ثمر

علوئی و اسپرینگبورگ در نهایت در پی پاسخ به این سوال هستند که در سایه کاهش کمک های امنیتی غرب به خاورمیانه آیا همکاری های امنیتی در این منطقه به سمت همکاری های ایدئولوژیک سوق پیدا می کنند یا خیر؟ به عقیده نویسندگان غرب تا به امروز به منظور تقویت روابط خود با کشورهای خاورمیانه و شمال آفریقا به آنها کمک های امنیتی کرده همزمان با تغییر و تحولات یک دهه اخیر تصمیم گرفته کمک های امنیتی خود را کاهش داده ، تأمین و تضمین امنیت را از طریق ارتقای ظرفیت های نظامی کشورهای عربی به خود آن ها واگذار کند.