نقش فناوری در بازتعریف معادلات قدرت در خاورمیانه: از پهپاد تا هوش مصنوعی

کامران یگانگی

خاورمیانه در قرن بیست‌ویکم، دیگر صرفاً صحنه‌ای برای رقابت‌های کلاسیک ژئوپلیتیکی و نبردهای سرزمینی نیست؛ بلکه به‌تدریج به آزمایشگاهی پیچیده برای آزمون و پیاده‌سازی فناوری‌های دوگانه(Dual-use technologies) تبدیل شده است ـ فناوری‌هایی که مرز میان نظامی و غیرنظامی، جنگ و صلح، و پیشرفت و تهدید را بر هم می‌زنند. در این منظومه در حال تغییر، مفاهیمی چون حاکمیت، امنیت و توسعه اقتصادی، دیگر در چهارچوب‌های سنتی تعریف‌پذیر نیستند.  فناوری‌هایی همچون پهپادهای رزمی و شناسایی، سامانه‌های هوش مصنوعی، ماهواره‌های مینیاتوری و قابلیت‌های تحلیل کلان‌داده، نه‌تنها ابزارهایی برای جنگ‌های مدرن، بلکه به بازیگران نوظهور عرصه دیپلماسی و حکمرانی دیجیتال تبدیل شده‌اند. آنچه پیش‌تر صرفاً در انحصار قدرت‌های بزرگ بود، اکنون با هزینه‌ای کمتر و کارایی بالاتر در دسترس بازیگران دولتی و غیردولتی منطقه قرار گرفته است. از یمن تا سوریه، و از خلیج‌فارس تا مدیترانه شرقی، نشانه‌های این گذار فناورانه را می‌توان در دگرگونی میدان‌های نبرد، تاکتیک‌های بازدارندگی، و حتی زبان مذاکره مشاهده کرد. خاورمیانه امروز بر سر یک دو راهی تمدنی ایستاده است: یا به درکی عمیق و راهبردی از ظرفیت‌ها و پیامدهای این فناوری‌ها خواهد رسید و مسیر بومی‌سازی، قاعده‌گذاری و بهره‌برداری هوشمندانه را خواهد پیمود، یا در چرخه‌ای از وابستگی فناورانه، ناامنی مزمن و حاکمیت شکننده گرفتار خواهد شد. در چنین فضایی، فناوری دیگر یک «ابزار» صرف نیست؛ بلکه به «معماری قدرت» جدید منطقه بدل شده است. درک نقش فزاینده فناوری‌های نوظهور در بازتعریف قدرت در خاورمیانه، نیازمند تحلیل چندسویه از ابعاد کاربردی، امنیتی و راهبردی این تحولات است. در ادامه، شش محور کلیدی مورد بررسی قرار می‌گیرند که نمایانگر مسیر تحول ژئوپلیتیک فناورانه در منطقه هستند.

1. فناوری‌های دوگانه: مفهوم، گستره و حساسیت ژئواستراتژیک

فناوری‌های دوگانه به فناوری‌هایی اطلاق می‌شود که قابلیت استفاده هم‌زمان در حوزه‌های غیرنظامی و نظامی را دارند. پهپادهای تجاری، الگوریتم‌های هوش مصنوعی، سامانه‌های تحلیل داده، و حتی اپلیکیشن‌های شهری می‌توانند در صحنه نبرد یا جاسوسی سایبری نقشی کلیدی ایفا کنند. خاورمیانه که درگیر بحران‌های امنیتی، رقابت‌های انرژی، و چالش‌های حکمرانی است، نسبت به این فناوری‌ها بیش از دیگر مناطق حساس است.

2.پهپادها: از جنگ‌افزارهای نامتقارن تا ابزار دیپلماسی فشار

پهپادها، به‌ویژه پس از حمله به تأسیسات نفتی آرامکو در عربستان سعودی در سال ۲۰۱۹، به عنوان یکی از مهم‌ترین نمادهای قدرت نامتقارن در منطقه شناخته شدند. ایران، ترکیه، و حتی بازیگران غیردولتی مانند حوثی‌ها با هزینه‌ای پایین، توانسته‌اند از پهپادها برای برهم‌زدن توازن قوا استفاده کنند. در مقابل، رژیم اسرائیل و کشورهای حاشیه خلیج فارس نیز در حال گسترش زرادخانه پهپادی خود با بهره‌گیری از هوش مصنوعی و سامانه‌های هدایت خودکار هوشمند هستند.. پهپادها نه‌فقط در میدان نبرد، بلکه در میز دیپلماسی و توازن‌سازی راهبردی نیز ایفای نقش می‌کنند.

3. هوش مصنوعی: تسلط اطلاعاتی و حکمرانی شناختی

هوش مصنوعی در حال تبدیل‌شدن به مغز تصمیم‌گیری دولت‌هاست. در خاورمیانه، بهره‌گیری از هوش مصنوعی در حوزه‌های امنیت مرزی، تحلیل تهدیدات، کنترل جمعیت، و حتی مدل‌سازی افکار عمومی (از طریق تحلیل داده‌های شبکه‌های اجتماعی) به‌سرعت رو به گسترش است. کشورهایی مانند امارات متحده عربی با پروژه‌هایی مانند «Smart Nation» و «AI University»، و عربستان سعودی در قالب چشم‌انداز ۲۰۳۰ به دنبال تسخیر آینده قدرت دیجیتال هستند. در مقابل، قدرت‌های منطقه‌ای مانند ایران و ترکیه نیز با بهره‌گیری بومی از هوش مصنوعی در صنعت دفاع، امنیت سایبری و پیش‌بینی بحران‌ها، جایگاه خود را تثبیت می‌کنند.

4. فناوری‌های تحلیل داده و اینترنت اشیاء: تسلط بر رفتار و منابع

پلتفرم‌های داده‌محور در حال تغییر مفهوم سنتی «اطلاعات» به یک منبع راهبردی جدید هستند. در مناطقی مانند فلسطین، عراق، سوریه و یمن، اشراف اطلاعاتی حاصل از داده‌های جمعیتی و حرکتی، جایگزین اشراف میدانی شده است. در همین حال، کشورهای ثروتمند منطقه از اینترنت اشیاء (IoT) برای کنترل زیرساخت‌های حیاتی، شهرهای هوشمند، و مدیریت منابع طبیعی همچون آب بهره می‌برند. این ابزارها به دولت‌ها امکان می‌دهند در شرایط شکننده اجتماعی، کنترل را از راه دور و به‌صورت نرم اعمال کنند.

5.دیپلماسی فناوری: از وابستگی تا قدرت‌سازی

یکی از ابعاد پنهان‌تر فناوری در خاورمیانه، نقش آن در دیپلماسی است. واردات فناوری‌های حساس (از جمله نظارت، کنترل پهپاد، و هوش مصنوعی  نظامی) اغلب مشروط به ترتیبات ژئوپلیتیکی می‌شود. وابستگی برخی دولت‌ها به فناوری‌های غربی یا شرقی، ابزار فشار و چانه‌زنی در معادلات منطقه‌ای است. در مقابل، کشورهایی که توانسته‌اند فناوری بومی تولید یا بومی‌سازی کنند، از مزیت استقلال راهبردی برخوردار شده‌اند. ترکیه با صادرات پهپادهای Bayraktar به آفریقا و اوکراین، خود را به بازیگری تأثیرگذار در معادلات قدرت تبدیل کرده است.

۶. فناوری و نظم آینده منطقه‌ای

فناوری دیگر صرفاً ابزار تحقق قدرت نیست؛ بلکه خود به یکی از مؤلفه‌های بنیان‌ساز نظم منطقه‌ای بدل شده است. با گسترش فناوری‌های شناختی، هوش مصنوعی و سامانه‌های سایبری، قدرت‌های منطقه‌ای از رقابت صرف بر سر قلمرو فیزیکی، به سمت تسلط بر قلمروهای ذهنی و اطلاعاتی حرکت کرده‌اند. میدان نبرد آینده، نه در جغرافیای مرزی، که در ژرفای شبکه‌های داده، الگوهای رفتاری و سازوکارهای حکمرانی دیجیتال ترسیم می‌شود.

در این نظم نوظهور، منابع سنتی قدرت نظیر نفت، نیروی نظامی و ائتلاف‌های سیاسی، جای خود را به دارایی‌های ناملموس اما راهبردی نظیر داده، الگوریتم و نفوذ نرم داده‌اند. کشوری که بتواند «معماری اطلاعات» را در سطح منطقه‌ای طراحی و «حاکمیت دیجیتال» را اعمال کند، به تنظیم‌گر واقعی توازن قوا در خاورمیانه بدل خواهد شد. بدین‌ترتیب، فناوری نه‌فقط ابزاری برای اعمال قدرت، بلکه چارچوب‌ساز بازی قدرت در نظم آینده منطقه است.

جمع‌بندی: خاورمیانه بر لبه تیغِ فناوری‌های تحول‌آفرین

خاورمیانه در آستانه گذار به نظمی نوین ایستاده است؛ نظمی که در آن، مرزهای سنتی میان قدرت سخت و قدرت نرم، میدان نبرد و میدان داده، و دیپلماسی سنتی و الگوریتم‌های یادگیرنده به‌طرزی بنیادین در حال فروریختن است. فناوری‌های دوگانه اکنون صرفاً ابزارهایی برای تسلیح یا دفاع نیستند؛ بلکه به مولفه‌هایی استراتژیک برای اعمال نفوذ، بازتعریف حاکمیت، و ساخت معماری‌های نوین توسعه تبدیل شده‌اند.

در این منظومه جدید قدرت، دولت‌هایی می‌توانند نقش‌آفرینی مؤثر داشته باشند که از منطق «مصرف فناوری» به فلسفه «خلق فناوری» عبور کنند؛ یعنی نه صرفاً گیرندگان فناوری، بلکه طراحان، مالکین و صادرکنندگان آن باشند. آن‌گاه است که فناوری، نه تهدیدی بر اقتدار، بلکه تجلی‌گاهی از حاکمیت هوشمند خواهد بود.

در این مسیر، شناخت راهبردی نسبت به ماهیت و پیامدهای ژئوپلیتیکی فناوری، توسعه زیرساخت بومی، تربیت سرمایه انسانی فناورمحور، و استقرار حکمرانی داده‌محور، شرط بقا و برتری خواهد بود. خاورمیانه‌ای که زمانی با نفت تعریف می‌شد، اکنون در آستانه دوره‌ای قرار دارد که قدرت در آن با «الگوریتم»، «داده» و «هژمونی شناختی» بازتعریف می‌شود. آینده به آنان تعلق دارد که فناوری را نه صرفاً به‌کار می‌گیرند، بلکه آن را معنا می‌کنند .