یمن؛ تمنای عدالت در اوج جنگ

نام کتاب؛ یمن در سایه گذار؛ تمنای عدالت در اوج جنگ

نویسنده؛ استیسی فیلبریک یاداو

انتشارات؛ آکسفورد 2023

تهیه؛ دکتر شهاب دلیلی، مدیر گروه مطالعات ادبیات سیاسی و متن های اساسی در باب خاورمیانه

استیسی فیلبریک یاداو (Stacey Philbrick Yadav) دانشیار روابط بین الملل در کالج هوبارت و ویلیام اسمیت (Hobart and William Smith Colleges) در نیویورک، با تکیه بر 17 سال تحقیق میدانی و انجام 100 مصاحبه با نخبگان یمنی کتاب «یمن در سایه گذار[1]» با عنوان فرعی «تمنای عدالت در اوج جنگ» را در سال 2023 منتشر کرده است. یاداو تلاش دارد توضیح دهد که چگونه یمنی ها با وجود جنگ و خشونت همچنان به دنبال عدالت انتقالی هستند. مفهوم عدالت انتقالی از پر کاربردترین مفاهیم این کتاب است؛ او عدالت انتقالی را «راهکارهای مقابله با نقض سیستماتیک حقوق بشر در کشورهای در حال گذار» تعریف می کند. یاداو در این کتاب وقایع و رویدادهای متراکم یمن از دهه 1990 تا به امروز (2023) را وارسی کرده تا به موانع و چالشهای ایجاد صلح در این کشور دست یابد.

معرفی کتاب

کتاب «یمن در سایه گذار» پنج فصل و یک بخش پایانی دارد. این کتاب واکنشی به تحلیلهایی است که جنگ یمن را صرفا به رقابت قدرتهای منطقه و جنگ نیابتی تهران ـ ریاض تقلیل می دهند. یاداو معتقد است که جنگ یمن «جنگ نیابتی بین ایران و عربستان نیست».(یاداو، 2023 : 171) به عقیده او این نبرد ریشه در درگیری های ناشی شکاف های داخلی یمن و اساسا اکوسیستم سیاسی این کشور دارد (یاداو، 2023 : 172). مهمتر این که باور به جنگ نیابتی در یمن باعث نادیده گرفتن علل دیگر و ساده سازی وضعیت فعلی این کشور می شود.

یاداو معتقد است که جنگ یمن بیش از هر چیز ریشه در عدالت خواهی و به رسمیت شناخته شدن دارد. یاداو تأکید دارد که عدالت انتقالی اولین و مهمترین هدف مردم یمن پس از رفتن صالح بوده و همچنان هست. او بیان می کند که جنوبی ها به نقض عدالت هویتی، مذهبی، اقتصادی و اجتماعی توسط صالح اعتراض داشته اند و در اثر سرکوب خشونت بار ارتش این اعتراضات وارد فاز نظامی شده است. نویسنده پس از مشخص کردن معنای عدالت انتقالی و وضعیت یمن در سال های 1990، جنگ داخلی ۱۹۹۴ و تحکیم رژیم بین سال های ۱۹۹۷ و ۲۰۰۳ به دوره قیام های سال 2011 و کنفرانس ملی یمن (NDC) و آغاز جنگ می پردازد تا نشان دهد موج عفو فراگیر که به صالح و اطرافیان او نیز تعلق گرفت، توهین آشکاری به مفهوم عدالت بود و باعث شعله ور شدن آتش جنگ تمام عیار در این کشور شد. یاداو در انتها به چشم انداز پیش روی یمن می پردازد تا نشان دهد که با رویکردهای عدم خشونت، جنگ و تنش در این کشور فروکش نمی کند و باید طرفین درگیر در یمن حقوق سیاسی، اقتصادی، هویتی و... طرف مقابل را به رسمیت بشناسند.

ساختمان استدلالی نویسنده

یاداو در کتاب «یمن در سایه گذار» با وارسی علل گسترش نارضایتی های مردم یمن پس از برکنار صالح به این جمع بندی می رسد که عدم تحقق عدالت انتقالی ریشه وضعیت جنگی امروز یمن است. او برای وارسی وضعیت جنگی امروز یمن به اتفاقات دو دهه پس از اتحاد یمن شمالی و جنوبی برای تشکیل جمهوری یمن در سال 1990 باز می گردد. یاداو معتقد است پس از ریاست صالح در یمن شمالی در 1978، او در مقام رئیس جمهور یمن سیاستهای خود را بر جنوبی ها تحمیل کرد. نارضایتی جنوبی ها موجب جنگ 1994 شد. بعدتر در 2007 افسران ارتش یمن جنوبی به اخراجشان از ارتش اعتراض کردند. جوانان و دیگر اقشار جامعه نیز به آنها پیوستند و جنبش جنوب (الحراک الجنوبی) شکل گرفت که خواهان استقلال جنوب یمن از شمال بودند. اعتراضات جنوب در اثر سرکوب ارتش شمال (دولت صالح) تشدید شد و گسترش یافت.

حوثی ها در اعتراض علیه علی عبدالله صالح جنبش جدید ذیل احیای مذهب زیدی و امپریالیسم ستیزی در 2004 ایجاد کردند که تا 2010 وارد فاز مسلحانه شد (یاداو، 2023 : 99). یاداو معتقد است که رویکرد صالح در سرکوب خشونت بار جنوبی ها باعث تقویت حوثی ها و اتحاد جنوب علیه شمال شد. مردم شمال نیز نسبت به سیاستهای صالح اعتراض داشتند و وضعیت برای صالح بد و بدتر شد. جنبش هایی مانند جنبش جنوب (الحراک الجنوبی)، جوانان زیدی در شمال و گروه های شبه نظامی سنی، هر یک به دنبال استقرار الگوی حاکمیت مطلوب خود بر اساس انواع حاکمیت های گذشته در یمن بودند، تا به این طریق نوستالژی فرهنگی ـ مذهبی خاص خود را احیاء کرده و بی عدالتی اقتصادی را به زعم خود از بین ببرند. در حالی که نوع دیگری از بی عدالتی های اقتصادی ـ اجتماعی حاکم می شود. سرکوب های صالح این جنبش ها را رادیکال تر کرد و باعث تشدید احساس خسران فرقه ای و منطقه ای شد. یاداو در مورد استقرار عدالت انتقالی به نکته مهمی تأکید دارد مبنی بر این که نباید برای تعیین تکلیف این که عدالت در یمن به چه معنا و مفهومی است تا پایان جنگ منتظر بمانیم.

ابتکار شورای همکاری خلیج فارس در 2012 یک انتقال مهندسی شده خارج از مرزها بود (یاداو، 2023 : 130). به فرمان شورای همکاری خلیج فارس، صالح به نفع معاون خود، منصور هادی استعفا داد. یمنی ها انتظار تحقق عدالت در مورد صالح را داشتند اما محقق نشد. منصور هادی هم نتوانست عدالت انتقالی را محقق کند. او علاوه بر این که بدون انتخابات به قدرت رسیده بود به علی عبدالله صالح و اطرافیان او مصونیت قضایی داد تا انتظار تحقق عدالت انتقالی در بین معترضان از بین  برود. منصور هادی همچنین نتوانست مطالبات به حق جنوبی ها نسبت به تصرف اراضی شان توسط شمالی ها (پس از جنگ 1994) را محقق کند. مجموعه عواملی از جمله 1. تعداد زیاد پروندها، 2. کمبود بودجه برای پرداخت غرامت و 3. افزایش خشونت پس از 2014 باعث عمیق شدن شکاف بین خواسته ها و ظرفیت ها شد(یاداو، 2023 : 133). کنفرانس گفتگوی ملی (NDC) شکست خورد تا چانه زنی نه از راه گفتگو که از راه جنگ انجام شود.

سخن آخر

به باور یاداو تعریف مفهوم عدالت انتقالی در وضعیت فعلی یمن امری تجملی نیست، بلکه اولویت دارد. طرفین نمی توانند این توافق سیاسی را به پس از پایان جنگ موکول کنند. بلکه این توافق پیش شرط هر گونه مصالحه ای در یمن است. اما نقدهایی نیز به این کتاب شده است. مرکز مطالعات راهبردی صنعا[2] در نقدی که به این کتاب منتشر کرده معتقد است که یاداو در این کتاب وزن کمی برای تنشها و تعاملات قدرتهای منطقه ای در یمن قائل شده اثر آنها در بالا گرفتن تنش ها و درگیری ها را در نظر نگرفته است. نقدهای دیگری نیز از این منظر به این کتاب شده[3]، مبنی بر این که اساسا بخش قابل توجهی از تنش ها، درگیری ها و جنگهای خاورمیانه به علت تفاسیر متفاوت در ادعاهای عدالت در سراسر منطقه به وجود می آید و به بحران تبدیل می شود. نکته دیگری که می توان محل نقد به کتاب یاداو باشد، مدت زمان سفر یاداو به این کشور است. به گفته خود او[4]، وی از سال 2011 به این سو به دلیل وخامت اوضاع جنگی به یمن سفر نکرده و احتمالا تغییرات 15 سال اخیر این کشور را از رسانه ها دنبال کرده است.