کاهش نفوذ اوپک در بازارهای نفت

سازمان کشورهای صادرکننده نفت، اوپک ، در جلسه 5 ژوئن 2015 خود بازهم به اجماع نرسیدند و سقف تولید اوپک همان 30 میلیون بشکه در روز باقی ماند که در دسامبر 2011 تصویب شده بود. هر چند این سقف تولید مورد حمایت کشورهای عرب حاشیه خلیج فارس است اما اولا با عوامل بنیادین بازارهای نفت شامل عرضه و تقاضا همخوانی ندارد ثانیا فاکتورهای موثر در جو روانی بازار از جمله ارسال سیگنال و اهمیت نقش تولیدکننده متوازن گر را نادیده می گیرد و ثالثا باعث تعمیق شکاف بین اعضای اوپک می شود که با مفاد اساسنامه اوپک مغایرت دارد و در نهایت نفوذ اوپک در بازارهای جهانی را کم می کند.

در دسامبر سال 2011 تعیین سقف تولید اوپک به میزان 30 میلیون بشکه در روز تنها راه عملی بر اساس واقعیت های موجود در بازار بود؛ چون میزان تولید نفت لیبی تحت تاثیر ناارامی های ناشی از بهار عربی به شدت کاهش یافته بود و تحریم ها بر علیه برنامه هسته ای ایران چشم انداز تولید آتی این کشور را در هاله ای از ابهام فرو برده بود. میزان تولید اوپک  در ان زمان 30 میلیون و یا کمتر از 30 میلیون بشکه در روز بود و مازاد عرضه چندانی در بازار وجود نداشت؛ به همین دلیل قیمت ها به بیش از 100 دلار در هر بشکه افزایش یافت. 

اصرار بر حفظ سقف تولید 30 میلیون بشکه در روز با واقعیت های امروز بازار نفت همخوانی ندارد. بازارهای نفت اکنون با مازاد عرضه قابل توجهی مواجه هستند. بر اساس آخرین آمار OMI میزان عرضه در بازارهای نفت درماه مه 1/97 میلیون بشکه در روز بوده که  3/4 میلیون بشکه بیش از میزان تقاضاست و پیش بینی می شود در سال 2016 نیز ادامه یابد. 

استراتژی حفظ سهم تولید در بازار که علی النعیمی  وزیر نفت عربستان سعودی آنرا پیگیری می کند افزایش تولید به امید تاثیر کاهش قیمت های نفت بر سود آوری تولید نفت خام غیرمتعارف امریکا و کاهش سهم انها در بازار است. اما با وجود کاهش تعداد دکل های نفتی امریکا میزان تولید از شیل های نفتی کاهش نیافته است. بر اساس بررسی های موسسه BOLESCO RISK SERVICES از جلسه ماه نوامبر سال گذشته اوپک تاکنون، میزان تولید از شیل های نفتی امریکا 11 درصد افزایش یافته است، این در حالیست که تولید اوپک فقط 4 درصد رشد داشته است. در واقع رشد تولید امریکا 503 هزار بشکه در روز بوده است. نیمی از تولید امریکا (45/4 میلیون بشکه در روز ) از شیل های نفتی امریکاست .

از جلسه ماه نوامبر اوپک تاکنون میزان تولید آن از 30 میلیون بشکه در روز به 29/31 میلیون بشکه درماه مه  افزایش یافته است اما بر خلاف سالهای 1985 و 1986 که اوپک با سیاست حفظ سهم بازار توانست سهم بیشتری را بگیرد، این بار مازاد تولید اوپک به افزایش سهم بازار منجر نشده است.

نکته قابل تامل دیگری که در سیاست های اخیر اوپک نادیده گرفته شده ، جو روانی بازار است . اهمیت این موضوع  را می توان در اظهارات اخیر خانم ون درهوون رئیس آژانس بین المللی انرژی دریافت. وی گفت در شرایط فعلی هیچ رابطه ای بین قیمت های واقعی نفت و رشد تقاضای جهانی نفت وجود ندارد، همانطور که افزایش قیمت بین سالهای اخیر نیز به دلیل اختلال در عرضه نبوده است.

عربستان سعودی تا اواسط 2014 نقش متوازن کننده بازارهای نفت را بر عهده داشت و در واقع مرجعی برای هدایت جو روانی حاکم بر بازار بود. از اواسط سال گذشته این کشور با اتخاذ سیاست حفظ سهم بازار از ادامه این نقش سر باز زد و همین امر باعث ایجاد سردرگمی در بازار شد . اکنون بازارهای نفت به تعداد دکل های حفاری شیل های نفتی امریکا واکنش نشان می دهد که مرجع دقیقی به حساب نمی اید. چون اولا با وجود آنکه عامل اصلی افزایش تولید قابل توجه امریکا میزبان نفت خام غیر متعارف شامل شیل های نفتی است اما هنوزتولید این نفت خام سهم قابل توجهی از مجموع تولید نفت در جهان را ندارد و ثانیا  در مقایسه با تولید نفت خام کم هزینه متعارف، فاکتور سیاسی و اقتصادی متعددی بر آن تاثیر می گذارد و ثالثا با کاهش تعداد دکل های نفتی بهره وری دردکل های موجود افزایش یافته و تکنولوژی های جدید باعث استحصال نفت بیشتری شده است. میزان بهره وری در 6 ماه گذشته 5 درصد دیگر افزایش یافته است. درگذشته  در مراحل اولیه و ثانویه برداشت 20 تا 40 درصد نفت خام موجود از ذخایر استحصال می شد اما با استفاده از تکنولوژی های جدید افزایش ضریب برداشت شامل حرارت ، تزریق گاز و یا تزریق مواد شیمیایی می توان 30 تا 60 درصد ذخایر را استحصال کرد. 

از سوی دیگر، عربستان یکی از تولیدکنندگان مهم جهان است که ارائه سیگنال های قیمتی از سوی این کشورنقش مهمی در ایجاد ثبات در بازار و تعیین روند قیمت ها در بازارهای آتی دارد. به عنوان مثال در سال 2008 و 2009 ملک عبدالله پادشاه وقت عربستان قیمت 75 دلار در هر بشکه را برای تولیدکنندگان و مصرف کنندگان عادلانه ارزیابی کرد و یا اینکه از سال 2011 تا اواسط سال 2014 اعضای اوپک قیمت 100 دلار در هر بشکه را قیمتی عادلانه توصیف می کردند. در جلسه ماه ژوئن 2015 اوپک بیژن زنگنه وزیر نفت ایران و تعدادی دیگری از اعضای اوپک قیمت 75 دلار در هر بشکه را قیمت عادلانه توصیف کردند اما عربستان به عنوان بازیگر تاثیرگذار در اوپک هیچ سیگنال قیمتی ارائه نداد! این در حالیست که در شرایط فعلی سیگنال ها نقش مهمی در ثبات بازار ایفا می کنند. در شرایطی که بازارهای نفت در شرایط contango  قرار دارند، ارسال سیگنال بیشتر بر روی بازارهای کاغذی تاثیر دارد تا بازارهای فیزیکی نفت خام. از انجا که بازارهای آتی نگاه به اینده دارد ارسال سیگنال می تواند راهنمایی باشد برای دانستن اینکه بازارها به کجا می روند و چه چالش هایی برای حل مشکلات بازار مفید است، در واقع جو روانی بازار می تواند روندها را قبل از آنکه اتفاقی بیفتد پیش بینی کند. 

حفظ سقف تولید اوپک به میزان 30 میلیون بشکه در روز در نتیجه اجماع نظرات اعضای اوپک نبود و فقط چهار عضو اوپک شامل عربستان ، کویت ، امارات و قطر بر ان اصرار داشتند. تمامی تصمیمات اوپک باید بر اساس اجماع صورت بگیرد و در صورتی که اجماعی نباشد تصمیمی اتخاذ نمی شود و همان تصمیم قبلی پابرجا می ماند. این درحالیست که سیاست حذف سهمیه بندی و پیگیری سیاست حفظ سهم بازار با منافع تعدادی از اعضای اوپک همخوانی ندارد که این برخلاف مفاد اساسنامه این سازمان است.

در فصل اول اساسنامه اوپک اصل 2 به اهداف این سازمان اشاره شده است. در بند الف این اصل به هماهنگی و یکپارچه سازی سیاست های نفتی کشورهای عضو و تعیین بهترین راه برای تامین منافع فردی و جمعی اعضا اشاره شده است. به غیر از عربستان ، امارات متحده عربی ، کویت و قطر دیگر اعضای اوپک نسبت به سیاست حفظ سهم و حذف سهمیه تولید رضایت نداشتند و این بدان مفهوم است که اتخاذ این سیاست با منافع انها در تضاد است. 

در بند ب اصل 2 به طراحی شیوه هایی برای تضمین ثبات قیمت های نفت بر بازارهای بین المللی تاکید شده است. نوسانات شدید و سریع قیمتی از اواسط سال 2014 تا کنون نشان می دهد که سیاست فعلی اوپک ثبات در بازارهای نفت را به دنبال نداشته است.

در بند ج اصل 2 به تلاش برای حفظ منافع کشورهای تولیدکننده عضو و لزوم تامین درآمدهای ثابت برای کشورهای تولیدکننده و عرضه منظم ، اقتصادی و کارآمد برای مصرف کنندگان و همچنین نرخ سود عادلانه برای سرمایه گذاری آنهایی که می خواهند در صنعت نفت سرمایه گذاری کنند، تاکید شده است. 

حفظ سقف 30 میلیون بشکه در روز در تئوری و حذف سهمیه بندی و پیگیری سیاست حفظ سهم بازار نه تنها منافع همه کشورهای عضو را تامین نمی کند بلکه در بلند مدت به علت کاهش سرمایه گذاری در صنعت نفت به علت قیمت های پایین، امنیت عرضه مصرف کنندگان را نیز تهدید خواهد کرد. 

به نظر می رسد که اوپک نه فقط به خاطر افزایش تولید نفت خام های غیر متعارف در امریکا بلکه به علت تعمیق شکاف بین اعضای خود در حال از دست دادن نفوذ در بازارهای نفت است هرچند عربستان سعودی به عنوان بزرگ ترین تولیدکننده نفت خام همواره شعار سیاست زدایی از بازارهای نفت را می دهد و اقدامات خود را با تحولات اقتصادی توجیه می کند اما واقعیت اینست که هرازگاهی شرایط حاکم بر بازارهای نفت با اهداف سیاسی و ژئوپلیتیکی کشورها همسو می شود و محرک اصلی اقدامات آنها نه تحولات عوامل بنیادین و غیربنیادین بازارهای نفت بلکه انگیزه های سیاسی و اهداف ژئوپلیتیکی  آنهاست.