انتشار کتاب پژوهشگر مهمان مركز مطالعات استراتژیك خاورمیانه
کتاب «كالبدشكافی داعش از ظهور تا افول» به قلم سیدعلی نجات، پژوهشگر مهمان پژوهشكده مطالعات استراتژیك خاورمیانه، توسط مؤسسه فرهنگی مطالعات و تحقیقات بین‌المللی ابرار معاصر تهران منتشر شد. این کتاب در قالب ده فصل و ۳۵۰ صفحه سعی دارد در کنار مسائل ﻓﻜﺮی و اﻳﺪﺋﻮﻟﻮژﻳﻚ داﻋﺶ، عوامل موثر در ظهور و قدرت‌یابی و عوامل تاثیرگذار در شکست و افول آن را مورد واکاوی قرار دهد.
آنچه در ادامه مطلب می‌خوانيد بخشی از مقدمه كتاب می‌باشد:
داعش، گروهی دینی- نظامی با اهداف سیاسی است که به دنبال تأسیس دولت و احیای خلافت است. این گروه نقطه عطفی در مراحل تكوین و سیر تطور گروه‌های اسلام‌گرای رادیكال می‌باشد. پدیده افراط‌گرایی تا قبل از اشغال عراق چندان گسترده نبود؛ اما حملۀ آمریکا به عراق در سال ٢٠٠٣ فرصت و فضای مناسبی را برای حضور و نقش‌آفرینی گروه‌های مسلح و تروریستی مختلف ازجمله القاعده در عراق به‌وجود آورد. این جریان با گذراندن فرازونشیب‌هایی در سالیان اخیر، با توجه به بی‌ثباتی عراق و بحران سوریه فرصت احیا پیدا کرد و در آوریل ۲۰۱۳ با نام «دولت اسلامی در عراق و شام» که به‌صورت مختصر «داعش» خوانده می‌شود اعلام موجودیت کرد.
با هجوم گستردۀ این گروه به عراق در ژوئن ۲۰۱۳، اوضاع منطقه دچار بحران و دگرگونی عمیقی شد. برای نخستین بار مرزهای جغرافیایی و نظم ژئوپلیتیک بین سوریه و عراق ازبین رفت. علاوه‌برآن، داعش مرزهای سیاسی کشورهای دیگر، ازجمله: لیبی، یمن، افغانستان، اردن، مصر و غیره را تهدید نموده و به‌عنوان بازیگری غیردولتی در تلاش است با تشکیل دولتی جدید در درون خاک و مرزهای دو کشور عضو رسمی سازمان ملل متحد و محو مرزهای پیشین، مرزهای جدیدی را برقرار کند. این گروه در سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۵ به دستاورد نظامی شبه‌رؤیایی‌ای رسید؛ زیرا بیش از یک سوم مساحت جغرافیایی عراق و سوریه با جمعیتی در حدود ده میلیون نفر را به تصرف خود درآورد.
اگرچه داعش ازنظر اعتقادی و ایدئولوژیک، امتداد القاعده و جریان سلفی جهادی به‌شمار می‌رود؛ اما درعمل و استراتژی، تفاوت‌های متعددی بین این دو گروه وجود دارد؛ به همین دلیل، داعش در مدت کوتاهی از القاعده جدا شد. القاعده دست‌کم در سطح شعار، از حمله به غیرنظامیان اجتناب می‌کرد، از درگیری با دیگر گروه‌های اسلامی و جنگ‌های داخلی پرهیز داشت، خونریزی و قتل‌ها را علنی نمی‌کرد، و مهم‌تر از همه، بهدنبال ایجاد دولت نبود؛ اما داعش برخلاف القاعده عمل کرده است. این گروه به‌لحاظ راه‌کنش‌های نظامی، ویژگی خاص خود را دارد و به‌ویژه سیاست «النصر بالرعب» را در سرلوحۀ خود قرار داده است؛ به این معنی که برجسته‌سازی و علنی کردن خشونت را عاملی برای ایجاد رعب و رسیدن به پیروزی خود می‌داند. علاوه‌براین، اعلام کرده که درپی تشکیل خلافت است و محیط جغرافیایی آن را نیز مشخص نموده است. داعش مانند القاعده نیست که فقط به سوءقصد و جنگ تروریستی اکتفا کند، بلکه قلمروگشایی و فتح اراضی از مهم‌ترین راهبردهای جنگی آن است. این گروه دارای ساختاری است که پا را از حوزه و حیطۀ جغرافیایی خاص فراتر می‌نهد؛ به همین دلیل، محدود به حدومرزی نیست. به تعبیر دیگر، برای داعش پیروزی یا سرنگونی نظام مهم نیست، بلکه تمام تلاش این گروه بر سیطره یافتن بر منطقۀ جغرافیایی معین و تحت سلطۀ خود درآوردن آن متمرکز است.
داعش در هر منطقه‌ای که حکومت را به‌دست می‌گیرد، قوانین خاص خود را برپا می‌کند که براساس برداشت جاهلانه و سطحی و سلیقه‌ای از برخی آیات قرآن و روایات اهل سنت است. آنها بدون داشتن آگاهی و درک درست از دین، فرامین محدودکننده‌ای را برجسته و برمبنای آن، خشونت‌های صورت‌گرفته را توجیه می‌کنند. درحقیقت، امروزه شاهد گروه یا دولتی «فرامرزی» هستیم که از انواع تسلیحات نظامی پیشرفته برخوردار است و اعضای آن به ده‌ها هزار نفر می‌رسد. داعش مانند سایر گروه‌های تروریستی بر این باور است که هدف وسیله را توجیه می‌کند؛ ازاین‌رو، از هرگونه اقدام و تلاشی برای رسیدن به اهداف خود فروگذاری نکرده است. داعش گروهی افراطی و تکفیری است که قتل هر کسی را که وابسته به این گروه نباشد (اعم‌از: سنی، شیعه، یا مسیحی) حلال می‌داند. گرچه پیش از داعش، گروه‌های اسلام‌گرای رادیکال دیگر سرزمین‌های اسلامی را تهدید کرده‌اند، اما این گروه با خشونت و قساوت بیشتری در مقایسه با سایر گروه‌های افراطی همانند القاعده عمل کرده است.
داعش پس از تصرف مناطق گسترده‌ای از عراق و سوریه، با اعلام خلافت اسلامی در ژوئن ۲۰۱۴، ابوبکر البغدادی، رهبر این گروه را به‌عنوان خلیفۀ مسلمانان معرفی کرد و نام دولت خویش را به «دولت اسلامی» تغییر داد. بهدنبال آن، بیش از چهل گروه رادیکال اسلامی، ازجمله: انصار بیت‌المقدس در مصر، جندالخلافه در الجزایر، بوکوحرام در نیجریه و چاد، ابو سیاف و انصار الخلیفه در فیلیپین، جنبش اسلامی ازبکستان و طالبان در پاکستان بیعت خود را با این گروه اعلام نمودند.
داعش پس از اعلام دولت و تأسیس ولایت‌های متعدد در عراق و سوریه، برای هر یك از ولایت‌ها، والی و نماینده شرعی، و حدود چهارده دیوان یا وزارتخانه ایجاد نمود. این گروه علاوه بر آن اقدام به چاپ اسکناس و سکه‌های دینار و درهم کرد و گذرنامۀ جدیدی را صادر نمود. در کنار چاپ مجله و راه‌اندازی شبكه رادیویی و تلویزیونی، پلیس موسوم به «حسبه» هم فعالیت خود را آغاز کرد.
دراین‌میان، استفاده از واژۀ «دولت اسلامی» در بیانیه‌ها و سخنرانی‌های رهبران داعش، به‌خوبی بیانگر این واقعیت است که این گروه سودای نفوذ در تمام سرزمین‌های اسلامی را دارد. این امر همۀ کشورها را در معرض تهدید قرار می‌دهد. شواهد و قرائن نشان می‌دهد که برخی از این کشورها پتانسیل بیشتری دارند برای اینکه در معرض تهدید این گروه تروریستی قرار بگیرند.
به‌هرترتیب، داعش گروهی منظم با ساختار نظامی سازمان‌یافته و اهداف سیاسی روشن، ازجمله استیلا بر سرزمین‌های پهناور و احیاء خلافت در سراسر سرزمین‌های عربی و اسلامی است و برخلاف سایر گروه‌های هم‌نوع خود، دارای عناوین و القاب متفاوتی است. برخی این گروه را «ثروتمندترین سازمان تروریستی در جهان» توصیف کرده‌اند که از سرمایه‌ای بیش از دو میلیارد دلار برخوردار است (Chulov, ۲۰۱۴). تحلیلگران دیگر، گروه داعش را «خطرناک‌ترین سازمان تروریستی جهان» نامیده‌اند (Ohm, ۲۰۱۴). گروهی دیگر، داعش را «بزرگ‌ترین سازمان تروریستی جهان» لقب داده‌اند؛ به این علت که این گروه، مساحتی را به‌اندازۀ بریتانیا (Johnston, ۲۰۱۴) یا چهار کشور امارات متحدۀ عربی، بحرین، کویت، و قطر در کنترل خود دارد.
نکتۀ جالب توجه درمورد این سازمان، نحوۀ ترکیب اعضای آن است. داعش گروهی چندملیتی است؛ جنگجویان این گروه با قومیت و نژادهای مختلف بوده‌اند که به‌غیر از نیروهای عرب می‌توان به جنگجویان ازبک، ترک، چچن، افغان، و اروپایی اشاره کرد. از دیگر ویژگی‌های مهم آن، استفادۀ بهینه از فناوری‌های رسانه‌ای به‌خصوص شبکه‌های اجتماعی است که سعی شده است در فصل پنجم کتاب به‌صورت کامل بررسی گردد. به‌طور کلی، کتاب حاضر درپی کالبدشکافی داعش است؛ به همین منظور، در این پژوهش سعی شده است به پرسش‌های ذیل پاسخ داده شود:
مبانی فکری و ایدئولوژیک این گروه از چه جریانی نشئت می‌گیرد؟ علل شکل‌گیری و صعود آن چیست؟ نقش قدرت‌های منطقه‌ای و بین‌المللی در افزایش قدرت داعش چیست؟ ساختار تشکیلاتی سازمان داعش به چه شکل است؟ این گروه از چه راهبرد و راه‌کنش‌هایی در میدان جنگ بهره می‌برد؟ استراتژی رسانه‌ای آن چیست و چه اهدافی را دنبال می‌کند؟ نیروهای فعال داعش چند هزار نفر و از کدام کشورها هستند؟ علت پیوستن نیروهای محلی و خارجی به این گروه چیست؟ توانایی مالی آن از کجا تأمین می‌شود؟ عوامل تأثیرگذار در پیشروی و شکست داعش کدامند؟ چالش‌ها و فرصت‌های حضور این گروه در منطقه برای جمهوری اسلامی ایران کدامند؟ تاكتیك‌های احتمالی داعش پس از شكست كدامند؟ با اتخاذ چه راهكارهایی می‌توان با این گروه تروریستی مقابله كرد؟
به‌منظور پاسخگویی به پرسش‌های بالا، مطالب کتاب در قالب ده فصل سازماندهی شده است: در فصل اول، با عنوان «مبانی فکری و ایدئولوژیک داعش»، پس از تبارشناسی نوسلفی‌گری، اندیشه‌های سیاسی گروه‌های نوسلفی جهادی و ساختار اعتقادی داعش بررسی می‌شود؛ در فصل دوم، با عنوان «تاریخچه و نحوۀ شکل‌گیری داعش» پس از بررسی تاریخچۀ این گروه از سال ۲۰۰۳ تاکنون، به چهار دسته از عوامل تأثیرگذار در شکل‌گیری آن در سال‌های اخیر اشاره می‌شود؛ در فصل سوم، ساختار تشکیلاتی داعش و سران اصلی آن در عراق و سوریه بیان می‌گردد؛ در فصل چهارم نیز پس از بررسی مناطق تحت سیطرۀ این گروه، به راهبرد و راه‌کنش‌های نظامی این گروه اشاره می‌شود؛ در فصل پنجم، ضمن بررسی استراتژی رسانه‌ای داعش، مهم‌ترین اهداف رسانه‌ای این گروه تروریستی واکاوی می‌گردد.
در فصل ششم کتاب، نیروهای فعال تحت فرماندهی داعش و علل پیوستن آنها به این سازمان معرفی می‌شوند؛ در فصل هفتم، وضعیت مالی و اقتصادی گروه بررسی می‌شود؛ در فصل هشتم، پس از بررسی علل موفقیت و شکست داعش، نگرش و مواضع گروه‌های سیاسی عراق درقبال این گروه مطرح می‌گردد؛ در فصل نهم، چالش‌ها و فرصت‌های حضور داعش در منطقه برای جمهوری اسلامی بررسی می‌شوند؛ و در فصل دهم نیز پس از بررسی آینده داعش و تاكتیك‌های احتمالی این گروه پس از شكست در عراق و سوریه، به راهکارهای پیشنهادی برای مقابله با این جریان تروریستی اشاره می‌شود. بخش پایانی کتاب نیز به نتیجه‌گیری و گاهشمار رویدادهای مهم گروه داعش اختصاص دارد.
اﻣﻴﺪ اﺳﺖ اﻧﺘﺸﺎر اﻳﻦ اﺛﺮ ﺑﺘﻮاﻧﺪ ﻧﮕﺮش علمیﺗﺮ و دﻗﻴﻖﺗﺮی را از ﮔﺮوه ﺗﺮوریستی داﻋﺶ در اﺧﺘﻴﺎر ﻛﺎرﺷﻨﺎﺳﺎن، ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان و ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪان اﻳﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻗﺮار دﻫﺪ و ﺳﻴﺎﺳﺘﻤﺪاران و ﺗﺼﻤﻴﻢﮔﻴﺮان ﻛﺸﻮر را ـ ﻫﺮﭼﻨﺪ اﻧﺪك ـ در رﻓﻊ ﺗﻬﺪﻳﺪات و ﭼﺎﻟﺶﻫﺎ و ﺑﻬﺮهﺑﺮداری از ﻓﺮﺻﺖﻫﺎ درﺟﻬﺖ ﺗﺄﻣﻴﻦ اﻣﻨﻴﺖ و ﻣﻨﺎﻓﻊ ملی ﺟﻤﻬﻮری اﺳﻼمی اﻳﺮان ﻳﺎری رﺳﺎﻧﺪ.