هوش مصنوعی و امنیت انرژی: چشم‌انداز نوین حکمرانی در ایران و خاورمیانه

کامران یگانگی

مقدمه

امنیت انرژی در خاورمیانه، سال‌ها با تولید نفت و گاز و تضمین صادرات تعریف می‌شد. با این حال، در دهه اخیر تحولاتی بنیادین این معادله را دگرگون ساخته است: شبکه‌های برق با ناترازی‌های مزمن مواجه‌اند، زیرساخت‌های حیاتی هدف حملات سایبری قرار گرفته‌اند، و فشارهای بین‌المللی برای کاهش وابستگی به سوخت‌های فسیلی در حال افزایش است. در چنین فضایی، فناوری‌های نوظهور، به‌ویژه هوش مصنوعی ، به‌عنوان یک لایه استراتژیک جدید در حکمرانی انرژی مطرح شده‌اند. ایران نیز که با ترکیبی از چالش‌های ساختاری و فرصت‌های فناورانه مواجه است، نمی‌تواند از این تحول بی‌تفاوت عبور کند.

هوش مصنوعی و کارکردهای امنیت انرژی

هوش مصنوعی نه یک ابزار جانبی، بلکه یک «معمار جدید امنیت انرژی» است. کاربردهای عملی آن را می‌توان در سه حوزه برجسته مشاهده کرد:

1. پایش هوشمند شبکه‌های انرژی: الگوریتم‌های یادگیری ماشین قادرند داده‌های حاصل از حسگرها، نیروگاه‌ها و خطوط انتقال را در زمان واقعی تحلیل کنند و اختلالات احتمالی را پیش‌بینی نمایند. این امر به‌ویژه در کشورهایی که با خاموشی‌های گسترده روبه‌رو هستند، می‌تواند ضریب تاب‌آوری شبکه را افزایش دهد.
2. مدیریت ریسک سایبری: زیرساخت‌های انرژی در خاورمیانه بارها هدف حملات سایبری قرار گرفته‌اند. هوش مصنوعی  می‌تواند الگوهای غیرعادی ترافیک داده را شناسایی و واکنش سریع دفاعی را امکان‌پذیر سازد. این سطح از «امنیت هوشمند» دیگر یک انتخاب لوکس نیست، بلکه ضرورتی حیاتی است.
3. بهینه‌سازی بهره‌وری و پیش‌بینی تقاضا: استفاده از هوش مصنوعی در پالایشگاه‌ها و نیروگاه‌ها نشان داده است که می‌تواند مصرف انرژی را کاهش و بازدهی تولید را افزایش دهد. در شرایطی که فشارهای زیست‌محیطی و اقتصادی فزاینده‌اند، این بهینه‌سازی ابعاد راهبردی پیدا می‌کند.

وضعیت ایران: ظرفیت‌ها و کاستی‌ها

ایران از حیث نیروی انسانی دانشگاهی و شبکه استارتاپی، توان بالقوه‌ای برای توسعه‌ی فناوری‌های هوش مصنوعی دارد. مراکز پژوهشی متعددی پروژه‌های مرتبط با انرژی هوشمند را آغاز کرده‌اند. با این حال، نبود یک چارچوب حکمرانی داده، ضعف در اشتراک‌گذاری داده‌های انرژی بین نهادهای مختلف، و فاصله میان صنعت و دانشگاه، مانع بهره‌برداری نظام‌مند از این ظرفیت‌ها شده است. اگر این روند اصلاح نشود، هوش مصنوعی در ایران صرفاً در سطح پروژه‌های آزمایشی باقی خواهد ماند و به «سازه حکمرانی انرژی» بدل نخواهد شد.

بعد منطقه‌ای: فرصت‌های همکاری یا رقابت؟

خاورمیانه در نقطه عطفی قرار دارد. کشورهای عربی حاشیه خلیج فارس میلیاردها دلار در پروژه‌های انرژی هوشمند سرمایه‌گذاری کرده‌اند و در پی ایجاد هاب‌های داده منطقه‌ای هستند. ترکیه نیز با رویکردی ترکیبی به انرژی‌های تجدیدپذیر و هوش مصنوعی نگاه می‌کند. برای ایران، این تحولات دو پیامد دارد:

• از یک سو، فرصت همکاری فناورانه در قالب ایجاد یک پلتفرم منطقه‌ای هوش مصنوعی برای امنیت انرژی مطرح است. چنین ابتکاری می‌تواند همکاری ایران-عراق-ترکیه و حتی کشورهای عربی را حول محور تاب‌آوری شبکه‌های برق و انرژی تسهیل کند.
• از سوی دیگر، خطر عقب‌ماندگی استراتژیک نیز وجود دارد؛ در صورتی که ایران نتواند به‌موقع ظرفیت‌های خود را سازمان‌دهی کند، فاصله فناورانه‌اش با رقبای منطقه‌ای بیشتر خواهد شد و در معادلات آینده امنیت انرژی، نقش حاشیه‌ای خواهد داشت.

برای پرهیز از این عقب‌ماندگی و تبدیل تهدید به فرصت، سه محور کلیدی قابل طرح است:

الف . تدوین پروتکل ملی حکمرانی داده انرژی: ایجاد زیرساخت حقوقی و فنی برای تجمیع، اشتراک و حفاظت از داده‌های انرژی؛ اقدامی که بدون آن، هیچ پروژه هوش مصنوعی پایداری شکل نخواهد گرفت.

ب .پیوند صنعت و دانشگاه در قالب پروژه‌های مشترک: به‌جای تولید مقالات صرف، دانشگاه‌ها باید با حمایت وزارت نیرو و وزارت نفت پروژه‌های پایلوت در حوزه پیش‌بینی مصرف، کاهش خاموشی و مقابله سایبری تعریف کنند.

ج .دیپلماسی فناورانه منطقه‌ای: ایران می‌تواند ابتکار «شبکه منطقه‌ای هوش مصنوعی برای امنیت انرژی» را مطرح کند تا از یک‌سو با عراق و ترکیه همکاری فنی داشته باشد و از سوی دیگر، جایگاه خود را در مذاکرات انرژی تقویت کند.

نتیجه‌گیری

امنیت انرژی در خاورمیانه وارد عصری تازه شده است که در آن، داده و الگوریتم به‌اندازه نفت و گاز اهمیت دارند. ایران اگر بخواهد از جایگاه «تأمین‌کننده صرف انرژی» عبور کند، باید هوش مصنوعی را به بخشی از معماری حکمرانی انرژی خود تبدیل کند. تنها در این صورت است که می‌توان از تهدیدهای ناشی از ناترازی‌ها و حملات سایبری کاست و فرصت‌های جدیدی برای همکاری منطقه‌ای آفرید. هوش مصنوعی، نه فقط یک فناوری، بلکه یک اهرم استراتژیک در موازنه قدرت انرژی در خاورمیانه است.