گروه مطالعاتی خلیج فارس
روابط ایران و عربستان سعودی در دوره پسابرجام
روز چهارشنبه 19 اسفند 1394، گروه مطالعات خلیج فارس پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه نشستی با موضوع «روابط ایران و عربستان سعودی در دوره پسابرجام» برگزار کرد. این نشست با حضور اعضای گروه مطالعات خلیج فارس برگزار شد. خانم فهیمه قربانی پژوهشگر پژوهشکده و دانشجوی دکتری روابط بین الملل سخنران نشست مزبور بود.
در آغاز، خانم قربانی با اشاره به پیشینه روابط ایران و عربستان سعودی بیان کرد که ایران و عربستان سعودی پس از پیروزی انقلاب اسلامی روابط پرفراز و نشیبی داشته اند. تأسیس شورای همکاری خلیج فارس در سال 1981، حمایت اعضای شورای همکاری خلیج فارس و به ویژه عربستان سعودی از عراق طی جنگ تحمیلی ایران و عراق، کشتار حجاج ایرانی در مراسم حج در مرداد 1366، حمایت عربستان از رویکردهای آمریکا در منطقه خلیج فارس، تلاش بسیار برای اتهام زنی به ایران در زمینه دخالت در امور داخلی کشورهایی مانند عراق و بحرین و در نهایت، حمله عربستان به یمن، فاجعه منا و حادثه تعرض به سفارت و کنسولگری سعودی در تهران و مشهد از جمله عواملی هستند که باعث شده روابط دو کشور تا برهه کنونی به شدت متلاطم شود.
سپس، فهیمه قربانی، کارشناس روابط ایران با کشورهای عربی خلیج فارس، با اشاره به روابط ایران و عربستان در زمان پهلوی دوم عنوان کرد که روابط ایران و عربستان سعودی در زمان پهلوی دوم در قالب سیاست های آمریکا در منطقه (سیاست دو ستونی نیکسون ـ کیسینجر در منطقه خلیج فارس) تعریف می شد. دو کشور در واقع، به عنوان دو ستون اصلی برنامه‌های ایالات متحده، وظیفه حراست و پر کردن خلأ قدرت در منطقه خلیج فارس پس از خروج بریتانیا از این منطقه را عهده‌دار شدند. به عبارتی، آمریکا با اعطای کمک های اقتصادی و نظامی به این دو کشور، آنها را به عنوان ابزار و وسیله تامین امنیت در کل منطقه تقویت می کرد، بدون آنکه خود احتیاجی به حضور مستقیم داشته باشد. بر اساس این سیاست، ایران به عنوان ستون اول و عمده دکترین نیکسون، وظیفه ژاندارمی و پلیسی منطقه را عهده‌دار شد و به عربستان نیز بیشتر از دیدگاه تامین کننده مالی برنامه‌های امنیتی توجه می شد.
در ادامه، وی بیان کرد که در دوره پهلوی دوم نیز مساله حجاج ایرانی و برخوردی که عربستان سعودی با آنها داشت، موجب قطع روابط دو کشور به مدت چهار سال (از سال 1322 تا 1327) شد. علاوه بر این، یکی از دلایل تیرگی روابط دو کشور در آن دوران موضوع اسراییل بود؛ محمد رضا شاه اﺳـﺮاییل را ﺑـﻪ ﻋﻨﻮان دوﺳﺖ ﺧﻮد ﭘﺬﯾﺮﻓﺘﻪ ﺑﻮد و ﺑﺎ اﯾﻦ ﮐﺸﻮر راﺑﻄﻪ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اقتصادی داشت. دوﻟـﺖ عربستان با وجود اینکه در زمان ملک سعود در قبال اسراییل سکوت پیشه کرده بود، وﻟـﯽ ﺑـﺎ ﻗـﺪرت ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻓﯿﺼﻞ ﺑﻦ ﻋﺒﺪاﻟﻌﺰﯾﺰ، ﻣﻮﺿﻊ ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن در قبال این ﻣﻮﺿﻮع ﻧﯿﺰ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﮐﺮد و این کشور ﺑـﻪ ﯾﮑـﯽ از ﻣﺨﺎﻟﻔﺎن اﺳﺮاییل ﺗﺒﺪﯾﻞ ﺷﺪ و ﺑﻪ ﻫﻤﯿﻦ دلیل، میان دو ﮐﺸﻮر درخصوص اﯾﻦ مسأله اﺧﺘﻼف ﺑﻪ وﺟـﻮد آﻣـﺪ. مناقشه دیگر میان دو کشور در مورد نام خلیج فارس بود؛ چرا که نام جعلی که عربستان به کار می برد، مورد اعتراض ایران بود. اﻣـﺎ لازم به ذکر است که ﺑـﺎ وﺟﻮد ﺗﻨﺶ ﻫﺎ در رواﺑـﻂ ﺳﯿﺎﺳـﯽ، دو ﮐﺸـﻮر داراي رواﺑـﻂ ﺗﺠـﺎري ﺧـﻮﺑﯽ به خصوص در زﻣﯿﻨﻪ ﻧﻔﺖ ﺑﻮدﻧﺪ.
در ادامه، پژوهشگر پژوهشکده مطالعات استراتژیک خاورمیانه عنوان کرد: با بروز انقلاب اسلامی ایران، روابط ایران و عربستان تنش‌زاتر از هر زمان دیگری شد. ایدئولوژی وهابیت که در تعارض شدید با شیعه قرار داشت و نیز فروپاشی سیاست دوستونی آمریکا به دلیل وقوع انقلاب اسلامی و در نتیجه، روی آوردن این کشور به عربستان دو دلیل عمده تنش و تیرگی روابط دو کشور در اوایل انقلاب اسلامی ایران بود؛ تا جایی که عربستان طی جنگ هشت ساله عراق و ایران از صدام حسین به شدت حمایت مالی کرد.
سپس، وی افزود که ﭘـﺲ از ﭘﺎﯾـﺎن ﺟﻨـﮓ تحمیلی و در دوره ﺳﺎزﻧﺪﮔﯽ، آرامشی ﻧﺴﺒﯽ در روابط اﯾﺮان و ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن سعودی ﺣﮑﻤﻔﺮﻣﺎ ﺑﻮد که دلیل اصلی و عمده آن، به شرایط نسبتا آرام حاکم بر منطقه برمی گردد. اﻣﺎ ﺳﯿﺎﺳـﺖ ﻫـﺎي ﻋﺮﺑﺴﺘﺎن مبنی بر ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﻪ آﻣﺮﯾﮑﺎ، ﺗﻼش ﺑﺮاي ﺟﺎﯾﮕﺰﯾﻦ ﺷﺪن ﺑﻪ ﺟﺎي اﯾﺮان در زمینه ﻓﺮوش ﻧﻔﺖ، ﻣﺴـأله ﻫﺴـﺘﻪ اي اﯾـﺮان و مهم تر از همه، تحولات منطقه ای مجددا رواﺑﻂ این دو ﮐﺸﻮر را ﺑﻪ سوی تنش و ﺗﯿﺮﮔﯽ ﮐﺸﺎﻧﺪ. در واقع، از سال 2003 و اشغال عراق توسط آمریکا، شاهد اختلافات دو کشور در رابطه با عراق هستیم. عربستان معتقد بود که روی کار آمدن دولتی شیعی در عراق به افزایش قدرت منطقه ای ایران کمک کرده و موازنه قدرت را به نفع ایران تغییر می دهد. بر همین اساس، عربستان بعد از سقوط رژیم صدام با دولت هایی که در بغداد به قدرت رسیدند از جمله دولت نوری المالکی به مخالفت پرداخت.
در ادامه، قربانی اظهار کرد که مسأله هسته ای ایران نیز از دیگر مواردی بود که مورد مخالفت سعودی ها بود؛ زیرا آنها معتقد بودند که برنامه صلح آمیز هسته ای ایران موجب افزایش قدرت منطقه ای ایران و نیز تغییر موازنه قوا به نفع ایران خواهد شد. بدین جهت، آنها همگام با غربیها جریان سازی سیاسی و رسانه ای وسیعی را علیه برنامه صلح آمیز هسته ای ایران انجام دادند.
سپس، وی توضیح داد که به دنبال بروز انقلاب های عربی، اختلافات و تضاد دیدگاه های عربستان سعودی و ایران تشدید شد. ایران تحولات خاورمیانه و شمال آفریقا را در قالب بیداری اسلامی و جنبش های مردمی تفسیر کرده ـ به استثنای بحران سوریه که موجد شکل گیری این بحران مداخله قدرت های غربی و عربی برای سقوط دولت بشار اسد، رییس جمهور سوریه می باشد ـ اما عربستان این تحولات را دارای منشاء خارجی قلمداد کرده و با آنها مخالف بود. اوج تقابل دیدگاه های دو کشور در بدو شروع تحولات، در اعتراضات مردمی شیعیان بحرین عینیت پیدا کرد؛ عربستان ایران را به مداخله در امور داخلی بحرین متهم کرد و نیروهای خود را برای سرکوب معترضان به بحرین گسیل کرد.
در ادامه، وی تصریح کرد که بحران یمن نیز به تیرگی بیشتر روابط ایران و عربستان سعودی انجامید. ائتلافی از کشورهای منطقه به رهبری عربستان در ۲۵ مارس ۲۰۱۵ برابر ۶ فروردین ۱۳۹۴ به یمن حمله هوایی کردند. حملات هواپیماهای جنگی عربستان سعودی به کشته شدن هزاران یمنی بی گناه از جمله زنان و کودکان و نقض فاحش حقوق بین المللی بشردوستانه منجر شده است، در حالی این کشور ایران را متهم به مداخله در امور داخلی یمن می کند. که ایران معتقد است بحران یمن راه حل نظامی ندارد و تنها راه برون رفت از بحران جاری شروع گفتگوها و تلاش برای یافتن راه حلهای سیاسی بر اساس خاستگاه همه گروه های یمنی و مردم یمن می باشد. همچنین، وی به حادثه تعرض به سفارت و کنسولگری عربستان در تهران و مشهد بعد از اعدام شیخ نمر باقر النمر اشاره کرد که در پی آن، روابط دیپلماتیک دو کشور قطع شد.
سپس، فهیمه قربانی درخصوص آینده روابط ایران و عربستان سعودی در دوره پسابرجام به تحلیل پرداخت. در این باره، وی اظهار کرد که برجام منجر به لغو تحریم های سازمان ملل متحد، اتحادیه اروپا و ایالات متحده علیه ایران شده است. ایران هم اکنون هجدهمین اقتصاد دنیا را دارا است و چهارمین ذخایر نفتی اثبات شده جهان و نیز دومین ذخایر گاز دنیا را دارد؛ بزرگ ترین تولید کننده خودرو در خاورمیانه است و اکثریت جمعیت 80 میلیونی آن تحصیل کرده هستند. این عوامل موجب می شود که تهران برای سرمایه گذاری مستقیم خارجی جذاب باشد. در پرتو توافق هسته ای، ایران قصد دارد تا صادرات نفت خام کشور را تا 3/2 میلیون بشکه در روز، دو برابر کنند؛ راهبردی که با عربستان سعودی به عنوان صادر کننده منطقه ای نفت رقابت خواهد کرد. همچنین، برنامه هایی به منظور نوسازی ناوگان ایران و نیز تقویت توریسم و افزایش تولید ناخالص داخلی وجود دارد. همه این موارد حاکی از این است که برجام منجر به رشد بیشتر اقتصادی ایران خواهد شد. هم اکنون نیز قراردادهای جدیدی در حوزه نفت و گاز با شرکت توتال فرانسه و شرکت های نفتی ایتالیایی منعقد شده است. چنین چشم انداز اقتصادی قدرتمندی حتی موجب شده تا برخی دیپلمات ها و کارشناسان امور مالی پیش بینی کنند که طی یک دهه، ممکن است تولید ناخالص داخلی ایران از عربستان سعودی و ترکیه پیشی جوید.
در ادامه، وی اظهار کرد که بر این اساس، موافقت نامه های تجاری بیشتر و بهبود روابط خارجی ایران در عرصه بین المللی می تواند همزمان افزایش منافع اقتصادی و ژئوپلیتیک را برای ایران به دنبال داشته باشد. بدین جهت است که پس از برجام، عربستان سعودی به دو دلیل احساس آسیب پذیری میکند. نخست آنکه، برجام می تواند اقتصاد ایران را تقویت کند، کمک به افزایش تولید ناخالص داخلی ایران و نیز صادرات نفتی آن خواهد نمود و اهمیت ژئوپلیتیک تهران را در منطقه در دوره پسابرجام افزایش خواهد داد. دوم آنکه، ریاض نگران این مساله است که ظرفیت ایران برای قدرتمندتر شدن در منطقه همزمان با کاهش نفوذ منطقه ای آمریکا ـ دکترین نگاه به شرق آمریکا و معطوف شدن توجه آمریکا به سوی شرق آسیا (Pivot To Asia)ـ و در واقع، ضرورت پذیرش نقش منطقه ای ایران در تامین صلح و امنیت منطقه ای و به خصوص مبارزه با تروریسم داعش از سوی قدرت های بزرگ شده است.
در پایان، فهیمه قربانی به دو نمونه مشخص از آسیب پذیری عربستان سعودی اشاره کرد. در این باره، وی سفر عادل الجبیر، وزیر خارجه سعودی به واشنگتن، یک هفته پس از انعقاد برجام را نمونه ای آشکار از آسیب پذیری این کشور دانست. در این سفر، وی با اوباما درباره جزییات برجام، راه هایی برای عمیق تر کردن روابط دو کشور و نیز دادن انواع تضمین های دوباره آمریکا به عربستان به دلیل افزایش موقعیت ژئوپلیتیک ایران گفتگو کرد. همچنین، نمونه ای دیگر از آسیب پذیری عربستان تلاش های ناموفق این کشور برای ایجاد ائتلافی عربی ـ سنی در برابر ایران در دوره پسابرجام میباشد. بنابراین، به نظر می رسد که در دوره پسابرجام، روابط ایران و عربستان سعودی همچنان توام با تنش خواهد بود.
گزارش: جواد حیران نیا، پژوهشگر مهمان و دبیر گروه مطالعات خلیج فارس