ایجاد اکوسیستم نوآوری انرژی در کشورهای عربی: نقشه راهی برای سرمایهگذاری مشترک ایران–عربستان
کامران یگانگی
مقدمه
در نظم جدید انرژی، رقابت دیگر صرفاً بر سر حجم تولید یا ظرفیت صادرات نیست، بلکه بهطور فزایندهای حول «نوآوری فناورانه»، «اقتصادهای کمکربن» و «توانایی کشورها در خلق ارزش افزوده دانشبنیان» شکل میگیرد. کشورهای عربی طی سالهای اخیر با بهرهگیری از سرمایههای عظیم صندوقهای ثروت ملی و راهبردهای بلندمدت نظیر سند چشم انداز 2030 و پروژههای هوشمندی مانند نئوم در عربستان سعودی و مصدر در امارات متحده عربی، بهدنبال انتقال مزیت رقابتی از منابع فسیلی به زیرساختهای فناوری انرژی هستند. این روند، چهره ژئوپلیتیک انرژی خاورمیانه را بهطور بنیادین دگرگون کرده است.
در چنین شرایطی،دو کشور ایران و عربستان سعودی—دو قدرت بزرگ انرژی منطقه—در مقابل یک دوگانه راهبردی قرار دارند: یا در فضای رقابتی جدید، مسیرهای مجزای خود را ادامه دهند و شکاف فناورانه میان آنها تعمیق یابد؛ یا با بهرهگیری از مکمل بودن ظرفیتهایشان، به سمت همکاری فناوریمحور در حوزه انرژی حرکت کنند. شکلگیری اکوسیستم مشترک نوآوری انرژی میتواند پاسخی به این سؤال باشد که آیا خاورمیانه توانایی تبدیل شدن به «قطب نوآوری انرژی قرن بیستویکم» را دارد یا همچنان در مدار سنتی رقابتهای نفتمحور باقی خواهد ماند.
نوآوری انرژی: محور جدید رقابت ژئوپلیتیک در خاورمیانه
تحولات جهانی سه پیامد اساسی برای کشورهای انرژیمحور خاورمیانه داشته است:
۱. تغییر پارادایم قدرت
قدرت ژئوپلیتیک اکنون از «مزیت منابع» به «مزیت فناوری» منتقل شده است. کشورهایی که زنجیره ارزش انرژی پاک، ذخیرهسازی، مدیریت هوشمند شبکه و اقتصاد دیجیتال انرژی را در اختیار دارند، در حال شکلدادن به قواعد جدید بازار هستند.
۲. بازتعریف امنیت انرژی
امنیت انرژی دیگر فقط ثبات عرضه نیست؛
ثبات فناوری، زیرساخت داده، ظرفیت ذخیرهسازی و مقاومت در برابر ریسکهای اقلیمی نیز بخش جداییناپذیر آن شده است.
۳. رقابت فشرده در جذب سرمایههای جهانی
عربستان، امارات و قطر در سالهای اخیر توانستهاند با ارائه چارچوبهای حقوقی پایدار و سرمایهگذاریهای عظیم، جایگاه خود را در سبد سرمایهگذاری انرژی جهانی ارتقا دهند. این روند تهدیدی بالقوه برای کشورهایی است که بهطور کامل وارد زنجیره ارزش انرژی نو نشدهاند.
ظرفیتهای مکمل ایران و عربستان برای همکاری فناورانه
در تحلیل استراتژیک، نقاط برهمنهی ظرفیت ایران و عربستان میتواند مبنای طراحی «همکاری کمریسک و پربازده» باشد:
۱. مزیتهای ایران
- ذخایر عظیم گاز و قابلیت توسعه هیدروژن آبی و سبز
- ظرفیت کمنظیر انرژی خورشیدی در نوار شرقی
- زیرساخت دانشگاهی و پژوهشی قوی در انرژی، مواد پیشرفته و هوش مصنوعی
- تجربه داخلیسازی در صنعت نفت و پتروشیمی
۲. مزیتهای عربستان
- قدرت مالی و سرمایهگذاری (PIF)
- تجربه مدیریت پروژههای کلان (Neom, Red Sea Project)
- دسترسی به فناوری و بازارهای جهانی
- توان استقرار زیرساختهای انرژی پاک در مقیاس صنعتی
۳. مکمل بودن دو طرف
ترکیب «توان پژوهش ایرانی» + «توان سرمایهگذاری سعودی» میتواند به تشکیل یک هسته نوآوری انرژی منطقهای منجر شود که از منظر ژئوپلیتیک، صرفه اقتصادی و بازاریابی بینالمللی نیز توجیهپذیر است.
پیامدهای منطقهای: همکاری یا رقابت؟
همکاری ایران–عربستان در حوزه نوآوری انرژی پیامدهای ژئوپلیتیک مهمی خواهد داشت:
الف . بازتعریف زنجیره قدرت انرژی در منطقه
ایجاد پروژههای مشترک در هیدروژن، انرژی خورشیدی و دوقلوهای دیجیتال میتواند «مرکز ثقل انرژی خاورمیانه» را از رقابتهای نفتمحور به «رقابت فناوریمحور» منتقل کند.
ب. تقویت معماری امنیت انرژی خلیج فارس
پروژههای مشترک باعث افزایش تابآوری شبکه برق منطقه، کاهش وابستگی به سوخت فسیلی و ایجاد یک «حلقه امنیت انرژی پایدار» میشود.
ج. کاهش هزینههای ژئوپلیتیک رقابت سنتی
همکاری فناوریمحور میتواند بخشی از تنشهای ساختاری را به «رقابت سازنده» تبدیل کند و مسیر گفتوگوهای امنیتی را بازتر سازد.
د. جهتگیریهای جدید عربستان در اقتصاد دیجیتال انرژی
افزون بر این تحولات، سفر اخیر محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی، به ایالات متحده و توافقهای راهبردی او در حوزه اقتصاد دیجیتال—شامل هوش مصنوعی، زیرساختهای ابری، انرژی هوشمند و خدمات دادهمحور—نشان داد که عربستان در حال سرعتبخشیدن به تبدیلشدن به « مرجع منطقهای فناوریهای نوین انرژی » در منطقه است. این جهتگیری، علاوه بر تقویت توان رقابتی عربستان در زنجیره ارزش انرژی آینده، پیام روشنی برای بازیگران منطقهای دارد: رقابت آینده خاورمیانه نه بر سر میادین نفت، بلکه بر سر «میدانهای داده و فناوری» خواهد بود؛ و هر بازیگری که در این حوزه تأخیر کند، فاصله فناورانهاش با اقتصادهای نوظهور دیجیتال بهسرعت افزایش خواهد یافت.
نقشه راه پیشنهادی برای ایجاد اکوسیستم مشترک نوآوری انرژی
مرحله اول: تثبیت چارچوب همکاری (۱–۲ سال)
- ایجاد "میز مشترک نوآوری انرژی ایران–عربستان"
- توافق بر استانداردهای مالکیت فکری و محرمانگی
- تعریف پروژههای کمهزینه و سریعالنتیجه (Pilot Projects):
- دوقلوی دیجیتال نیروگاهها
- بهینهسازی مصرف انرژی در صنایع
- شبکههای خورشیدی کوچک مرزی
مرحله دوم: توسعه زیرساخت مشترک (۳–۵ سال)
- راهاندازی "مرکز مشترک آزمایشگاه انرژی پاک"
- ایجاد صندوق سرمایهگذاری مشترک نوآوری انرژی
- توسعه پلتفرم منطقهای فناوری انرژی (EnergyTech Platform – MENA)
مرحله سوم: تثبیت نقش منطقهای (۵–۱۰ سال)
- تبدیل همکاری به «هاب منطقهای صادرات فناوری انرژی»
- توسعه خطوط انتقال برق سبز
- مشارکت مشترک در پروژههای انرژی آفریقا و آسیای جنوبی
جمعبندی
همکاری ایران و عربستان در ایجاد اکوسیستم نوآوری انرژی را میتوان یک نقطه عطف ژئوپلیتیک در معماری قدرت خاورمیانه دانست؛ زیرا:
- قدرت انرژی را از سطح منابع فسیلی به سطح فناوری ارتقا میدهد.
این تحول سبب میشود دو کشور نقش مؤثرتری در بازارهای آینده ایفا کنند.
- ثبات منطقهای را از مسیر همکاری فناورانه تقویت میکند.
تمرکز بر پروژههای انرژی پاک میتواند به کاهش تنشهای سیاسی کمک کند.
- ایران را از «بازیگر تحت فشار تحریم» به «بازیگر فناوریمحور» تبدیل میکند.
این تغییر رویکرد، ابزارهای جدیدی برای مدیریت ریسک و افزایش ظرفیت چانهزنی ایران فراهم میآورد.
- عربستان را از «سرمایهگذار صرف» به «طراح معماری انرژی آینده منطقه» بدل میسازد.
- در سطح منطقهای، الگوی جدیدی از همکاری انرژی ایجاد میکند که میتواند جایگزین رقابت فرساینده مبتنی بر منابع فسیلی شود.
بهطور خلاصه، اکوسیستم مشترک نوآوری انرژی نه یک همکاری فنی، بلکه پروژهای برای بازتعریف نظم انرژی خاورمیانه است؛ نظمی که در آن فناوری، داده و نوآوری به اندازه نفت و گاز اهمیت راهبردی مییابند.
نویسنده
سید کامران یگانگی
سید کامران یگانگی، پژوهشگر مهمان مرکز پژوهشهای علمی و مطالعات استراتژیک خاورمیانه میباشد. نامبرده دانشآموخته مقطع دکتری رشته آیندهپژوهی در پژوهشگاه مهندسی بحرانهای طبیعی است. حوزه مطالعاتی وی شامل اقتصاد انرژی، امنیت ملی و حکمرانی میباشد. این پژوهشگر، عضو پیوسته گروه فنآوری و حکمرانی و عضو وابسته گروه دیپلماسی انرژی در خاورمیانه و گروه مطالعات مسائل آب در خاورمیانه میباشد.