سیاست خاورمیانه ای روسیه و گفتمان اوراسیاگرایی

هر چند در دکترین های تحلیلی مصوب سیاست خارجی روسیه، خاورمیانه به عنوان یک اولویت مطرح نشده ولی در ارتباط مستقیم با منافع حیاتی، استراتژیک و حیثیتی این کشور تعریف می شود. تسلط بر سرزمین های شوروی سابق و جلوگیری از نفوذ ایالات متحده  امریکا در این منطقه، تسری اسلام گرایی به روسیه و آسیای مرکزی و قفقاز، و احیاء قدرت سابق روسیه به عنوان یک قطب موثر در نظام بین الملل، از  مواردی هستند که در ارتباط با این منافع می باشند. گفتمان اوراسیاگرایی ، گفتمان مناسبی برای تبیین رویکرد سیاست خارجی روسیه در خاورمیانه است.

گفتمان اوراسیاگرایی بر چهار عنصر گفتمانی استوار است. "تسلط بر سرزمین های شوروی سابق و ضدیت با حضور ایالات متحده آمریکا در این مناطق"، "عدم تقابل با جهان اسلام"، "ضدیت با نظام تک قطبی مورد نظر آمریکا"، "توازن بین شرق و غرب".

گفتمان اوراسیاگرایی در سالهای اخیر در روسیه به شکل وسیعی مورد توجه قرار گرفته است و الکساندر دوگین ژئوپلیتیسین و اندیشمند سیاسی بنام روسی که مشاور پوتین  است، یکی از طرفداران این گفتمان است. اوراسیا گرایی در درجه اول برهمگرایی سرزمین های شوروی سابق تمرکز دارد و در درجه دوم  تاکید بر این دارد که روسیه بایستی ضمن اینکه در نظام بین الملل از موضع مستقلی برخوردار باشد، باید روابط چند جانبه با شرق و غرب برقرار کند که در این میان، خاورمیانه و بخصوص ایران باید لحاظ شوند.

 تلاشها و ملاقاتهای روسیه با ایران در جهت گسترش روابط در سالهای گذشته و به ویژه روزهای اخیر شاهدی بر اهمیت ایران به عنوان یک کشور خاورمیانه ای در بازی قدرت روسیه است. اعلام تحویل موشک S300  به ایران و اعلام نظر مثبت به عضویت دائم ایران در سازمان همکاری شانگهای توسط روسیه در شرایط بحرانی روابطش با  ایالات متحده آمریکا ، نشان از این دارد که اولا به این کشور بفهماندکه در مقابل اقدامات غرب و امریکا در رابطه با بحران اوکراین و تحریم های اقتصادی روسیه، توان این را دارد که منافع و همچنین موازنه قوای مورد نظر ایالات متحده امریکا در خاورمیانه را به چالش بکشد. ثانیا خاطر نشان سازد که روسیه هنوز یک بازیگر و قطب موثر در نظام بین الملل است.

تاثیر گفتمان اوراسیاگرایی از آغاز به قدرت رسیدن پوتین تا کنون روز به روز پررنگ تر شده است. البته دگرگونی در شرایطی مثل جریانات شورش های خاورمیانه، بحران اوکراین و تحریمهای اقتصادی روسیه در پررنگ تر شدن عناصر گفتمانی اوراسیاگرایی روسیه مثل واکنش نسبت به مسایلی از قبیل بحران سوریه و تلاش برای گسترش روابط با ایران و ترکیه نقش مهمی داشته اند.

  گسترش روابط  با کشوری همچون ایران و  نیز حمایت از بشار اسد،  در حکم عرض اندام به عنوان یک بازیگر موثر در مقابل ایالات متحده امریکا و افزایش هزینه های این کشور و البته در راستای دغدغه های سیاسی و امنیتی روسیه است. در حقیقت روسیه با تلاش برای گسترش روابط با کشوری مثل ایران درصدد است که اولا در منطقه اتحادی را شکل دهد تا در پاسخ به چالش های وارده از سوی امریکا، اردوگاهی از کشورهای حامی و متحد در خاورمیانه را ایجاد کند که به واسطه چنین اتحادی، بتواند در منطقه نقش کلیدی داشته باشد. دوما، ابزاری برای رایزنی با امریکا در خصوص مناطق حیاتی اش در اختیار داشته باشد. 

در نهایت اینکه خاطرش از بابت شناسایی منافع حیاتی اش در رابطه با اسلام گرایی توسط ایران آسوده باشد. هراس روسیه از اسلام گرایی باعث شده تا این کشور تلاش کند که خود را مدافع اسلام نشان دهد  و در راستای صلح اعراب و اسراییل ضمن پرهیز از جانبداری، خود را خواستار صلح نشان دهد که البته عدم تقابل با دنیای اسلام نیز از عناصر گفتمان اوراسیاگرایی است. واکنش پوتین به حمله اسراییل به نوار غزه در 8 جولای سال گذشته و تاکید بر ضرورت هر چه سریعتر آتش بس را در این راستا می توان ارزیابی کرد.

در کل، درک روسیه از منطقه خاورمیانه با توجه به نگاه ژئوپلیتیکی است که نشات گرفته از گفتمان اوراسیاگرایی است. در واقع خاورمیانه جایی است که منافع منطقه ای، جهانی و حیثیتی روسیه تلاقی پیدا می کند. عناصر گفتمانی اوراسیاگرایی به عنوان یک محرک عمده در سیاست خاورمیانه ای روسیه باعث شده است تا این کشور با نشان دادن توجه خاص به این منطقه، در واکنش به جریانات مربوط  به بحران اوکراین و تحریم های اقتصادی، هر چه بیشتر با کارت بازی خاورمیانه عمل کند. روسیه در  تلاش است تا با گسترش روابط اقتصادی و نظامی با کشورهایی مثل ایران و ترکیه ، آسیب ها را به حداقل برساند و شرایط را به نفع خود مدیریت کند.

روسیه در این رابطه با استفاده از برخی مولفه های قدرت خود از جمله توان نظامی، رهبری، دیپلماسی و پرستیژ بین المللی تلاش خود را برای بازی موثر در خاورمیانه اعمال می کند و به نظر می رسد که جایگاه مسایل مربوط به خاورمیانه همچنان در لفاظی های روسیه حفظ خواهد شد. البته این واقعیت را نیز نباید فراموش کرد که نگاه روسیه به خاورمیانه نگاهی مختص به امروز نیست و سابقه ای تاریخی دارد و به دوران پتر کبیر باز می گردد. هر چند که  تغییر و دگرگونی در عرصه بین الملل، نوع نگرش  روسیه به این منطقه را تغییر داده است.